YANGI O‘ZBEKISTON: Taraqqiyotning “yashil” YO‘LI
O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti Sh.M. Mirziyoyev xalqaro, mintaqaviy va milliy forumlarda soʻzlagan nutqida kelajak avlodlar farovonligi garovi sifatida barqaror “yashil” rivojlanish kun tartibini izchil targʻib qilmoqda.
Yaqinda nashr etilgan “Yangi O‘zbekiston uchun “yashil” taraqqiyot yo‘li” kitobida Sh. Mirziyoyev 2017-2025-yillarda iqlim oʻzgarishi oqibatlarini yumshatish, suv va tabiiy resurslardan oqilona foydalanish, biologik xilma-xillikni saqlash, “yashil” iqtisodiyotga oʻtish masalalarini hal etishni taklif qilgan.
Tarkibiy jihatdan kitob “Yashil” taraqqiyot – insoniyat tanlagan yo‘l”, “Markaziy Osiyo – “yashil” taraqqiyot va kelajak sari yo‘l”, “Yangi O‘zbekiston barqaror taraqqiyot yo‘lida” kabi uch bobga bo‘lingan.
Yashil rivojlanish: insoniyat tanlagan yo'l
Global iqlim inqirozi, tabiiy resurslarning kamayishi va atrof-muhit sifatining yomonlashuvi sharoitida barqaror rivojlanish modeliga o'tayotgan mamlakatlar soni ortib bormoqda. Ushbu kontseptsiya doirasida "yashil" iqtisodiyot qazib olish, ekspluatatsiya qilish va ekologik xavflarni hisobga olmaslikka asoslangan xomashyo-sanoat modellarini almashtirmoqda.
O‘zbekiston rahbari Markaziy Osiyo mamlakatlari uchun “yashil” taraqqiyot modernizatsiyaning yangi bosqichining poydevori bo‘lishi kerakligini qayta-qayta ta’kidladi: “...Faqat cheklangan yer-suv resurslaridan samarali foydalanish, ekologik muammolarni hal etish, “yashil” rivojlanish, “yashil” iqtisodiyot, “yashil” energetika yo‘liga kirish orqaligina biz mamlakat aholisining to‘g‘ri va barqaror rivojlanishini ta’minlashimiz mumkin. Ushbu iqtibos davlat siyosatidagi tub o'zgarishlarni aks ettiradi: tor iqtisodiy fikrlashdan nafaqat foyda va o'sishga, balki atrof-muhitni saqlash, ekotizim barqarorligi va sog'liqni saqlashga qaratilgan strategik yondashuvga. Aynan shuning uchun ham Sh. Mirziyoyev yashil kurs moda yoʻnalishi emas, balki uzoq muddatli zarurat, degan gʻoyani ilgari surmoqda. Yashil energiya manbalariga o‘tishni qo‘llab-quvvatlash, issiqxona gazlari chiqindilarini kamaytirish, atrof-muhitni muhofaza qilish qonunchiligini mustahkamlash va aholining ma’rifatini oshirish tizimli yashil islohotlarning bir qismidir.
Prezidentimiz kelajak uchun mas’uliyat nafaqat rivojlangan davlatlar, balki iqtisodiyoti rivojlanayotgan davlatlar zimmasiga yuklashini izchil ta’kidlab keladi. Shu nuqtai nazardan, u BMT Bosh Assambleyasida (2023 yil) shunday deb e'lon qildi: "Ushbu muhim tarixiy lahzada barchamiz kelajak avlodlar uchun qanday sayyora qoldirishimiz haqida o'ylashimiz kerak". Ushbu murojaat jahon hamjamiyatini safarbar etishga qaratilgan boʻlsa-da, birinchi navbatda Oʻzbekistonning ichki oʻzgarishlari – barqarorlik, resurslarni tejash va iqlim adolati yoʻlidagi yoʻnalishni aks ettiradi. Shu munosabat bilan Prezidentimizning quyidagi ilmiy asoslangan takliflarini havola qilamiz.
Birinchidan, “Iqlim o‘zgarishi Markaziy Osiyoda barqaror rivojlanishning asosiy muammolaridan biriga aylandi”, dedi O‘zbekiston Prezidenti Dubaydagi COP28 sammitida. U “Yashil” iqtisodiyotga o‘tish va uglerod neytralligiga erishish Yangi O‘zbekistonning strategik vazifalari ekanini ta’kidladi.
Ikkinchidan, "Iqlim o'zgarishi barqaror rivojlanishning asosiy muammolaridan biriga aylandi. Bu, ayniqsa, Markaziy Osiyo va unga tutash mintaqalarda zamonamizning eng halokatli ekologik inqirozlaridan biri bo'lgan Orol fojiasi fonida keskinlashmoqda".
Uchinchidan, “Markaziy Osiyoda havo haroratining koʻtarilishi dunyo boʻyicha oʻrtacha koʻrsatkichdan ikki baravar koʻp, oʻta issiq kunlar soni ikki baravar koʻpaydi, muzliklar massasining uchdan bir qismi erib ketdi”.
To‘rtinchidan, “tuproqning tanazzulga uchrashi, muntazam chang va qum bo‘ronlari, ichimlik suvi tanqisligi, havoning ifloslanishi, bioxilma-xillikning yo‘qolishi, ekinlar hosildorligining keskin pasayishi va boshqa ko‘plab omillar mintaqadagi millionlab aholi turmush sifatiga salbiy ta’sir ko‘rsatmoqda”.
Beshinchidan, Prezident, shuningdek, “Parij kelishuvi doirasida iqlim oʻzgarishiga moslashish boʻyicha global asos boʻyicha tezkor kelishuv”ga chaqirdi. U, shuningdek, past uglerodli iqtisodiyotga global o'tish mavzusiga to'xtaldi. Uning so‘zlariga ko‘ra, bu jarayon “adolatli, shaffof va inklyuziv bo‘lishi” hamda “rivojlanayotgan mamlakatlar manfaatlarini albatta hisobga olishi kerak”.
Oltinchidan, Orolboʻyi mintaqasini innovatsiyalar, texnologiyalar va yangi imkoniyatlar zonasiga aylantirish uchun Oʻzbekiston rahbari barchani “ushbu mintaqada Xalqaro iqlim texnologiyalari koʻrgazmasi markazini yaratishda” yaqin hamkorlikka taklif qildi. Bundan tashqari, Prezident “Iqlimshunoslik forumi” platformasida ilmiy almashinuvni yoʻlga qoʻyish va hamkorlikda tadqiqot olib borishni taklif qildi.
Xorijiy mamlakatlar olimlari va mutaxassislarini jalb etgan holda Toshkent shahridagi Yashil universiteti.
Markaziy Osiyo: “yashil” taraqqiyot va kelajak sari yo‘nalishni belgilash
Global iqlim o‘zgarishi zamonamizning eng jiddiy muammolaridan biri bo‘lib, butun dunyo mamlakatlariga ta’sir ko‘rsatmoqda va barqaror “yashil” rivojlanish yo‘lidagi muhim to‘siq bo‘lmoqda. Kuzatilgan isish butun dunyoda qurg'oqchilik, bo'ronlar, jazirama jazirama, yong'inlar, kuchli yomg'ir va toshqinlar kabi ekstremal tabiiy hodisalarni keltirib chiqarmoqda.
O‘zbekiston va Markaziy Osiyoning boshqa davlatlari ekologik ofatlarga eng zaif davlatlar qatoriga kiradi. Iqlim tahdidlarining umumiy kuchayishi fonida Markaziy Osiyo global isish va atrof-muhit degradatsiyasi muammolariga o‘zining mintaqaviy javobini ishlab chiqmoqda. O‘zbekiston Prezidentining xalqaro maydonlarda ko‘rsatayotgan tashabbuslari yashil o‘zgarishlar nafaqat milliy, balki davlatlararo ham ustuvor vazifa ekanini ko‘rsatmoqda.
Prezidentimiz BMT Bosh Assambleyasining 78-sessiyasida (2023-yil) so‘zlagan nutqida: “Bugun dunyo og‘ir ekologik vaziyatga duch kelmoqda, iqlim o‘zgarishi, biologik xilma-xillikning yo‘qolishi, atrof-muhitning ifloslanishi natijasida yuzaga kelgan uch karra sayyora inqirozi tobora kuchayib bormoqda.
Bunday murakkab sharoitda Orol fojiasi bilan kurashda davom etayotgan Markaziy Osiyo iqlim o‘zgarishiga eng zaif mintaqalardan biriga aylanib bormoqda”.
Ushbu iqtibos ekologik xavfsizlik sohasida mintaqaviy integratsiya zarurligini ko'rsatadi. Prezident tabiiy resurslar, xususan, transchegaraviy suvlarni boshqarishda birgalikdagi harakatlar muhimligini ta’kidlaydi. U cho‘llanish va yerlarning degradatsiyasiga qarshi kurashish bo‘yicha Mintaqaviy strategiyani ishlab chiqish tashabbusi bilan chiqdi va barqaror qishloq xo‘jaligi va biologik xilma-xillikni saqlash faqat muvofiqlashtirilgan sa’y-harakatlar orqali mumkinligini ta’kidladi.
Ushbu tashabbus doirasida quyidagi takliflar ilgari surildi:
Birinchi taklif: Iqlim texnologiyalari hududiy markazini tashkil etish;
Ikkinchi taklif: yagona "yashil" energiya makonini yaratish;
Uchinchi taklif: O‘rmonlarni qayta tiklash va cho‘llanishga qarshi kurashish, xususan, Orol dengizining qurigan tubida qo‘shma loyihalar;
To'rtinchi taklif: Xelsinki konventsiyasi tamoyillari asosida transchegaraviy suv diplomatiyasini rivojlantirish.
So‘nggi yillarda O‘zbekiston tashabbusi bilan BMT Bosh Assambleyasi o‘ndan ortiq maxsus rezolyutsiyalarni qabul qildi. Ularning aksariyati bevosita Markaziy Osiyodagi ekologik muammolarni hal qiladi va O‘zbekistonning mintaqaviy ekologik diplomatiyadagi faol rolini aks ettiradi.
O‘zbekiston rahbarining bu boradagi barcha xalqaro tashabbus va sa’y-harakatlari zamirida ajdodlarimizdan ming yillar davomida o‘tib kelayotgan milliy qadriyatlarimiz mujassam ekani alohida e’tiborga molik. Ta’kidlash joizki, davlatimiz rahbari tomonidan global forumlarda ilgari surilgan ekologik tashabbuslar xalqaro hamjamiyat tomonidan keng qo‘llab-quvvatlanib, jahon miqyosida barqaror “yashil” rivojlanishni ta’minlashga sezilarli hissa qo‘shmoqda.
Jumladan, BMT Bosh Assambleyasi tomonidan 2021-yilda Orolbo‘yi hududini ekologik innovatsiyalar va texnologiyalar zonasi deb e’lon qilingan Maxsus rezolyutsiya qabul qilingani O‘zbekistonning eng muhim yutuqlaridan biri bo‘ldi. Bu Birlashgan Millatlar Tashkiloti Bosh Assambleyasi tomonidan mintaqaga birinchi marta bunday yuksak maqom berilishidir. Chunki Orol dengizining qurishi tufayli Orolboʻyi global ekologik ofatning epitsentriga, inson salomatligi va ekotizimning beqarorligi uchun xavfli hududga aylandi.
Mintaqada suv resurslarini boshqarish masalalari ham O‘zbekiston Prezidentining diqqat markazida. – Qo‘shni davlatlar bilan suv resurslarini samarali boshqarish nafaqat O‘zbekiston, balki butun mintaqamiz uchun barqaror rivojlanishning kalitidir. Bu bayonot, ayniqsa, suv tobora taqchil va siyosiy jihatdan nozik resursga aylanib borayotgan Markaziy Osiyo uchun dolzarbdir. O‘zbekiston rahbari suv oqimlarini taqsimlash va birgalikda boshqarishning barqaror mexanizmlarini yo‘lga qo‘yish tarafdori, bu esa keskinlikni pasaytirib, barkamol rivojlanishni ta’minlashi kerak.
Bishkekda boʻlib oʻtgan ShHT sammitida (2019-yil 14-iyun) Shavkat Mirziyoyev tashkilotga aʼzo mamlakatlarda resurslarni tejovchi va ekologik toza texnologiyalarni joriy etish boʻyicha ShHTning “Yashil belbogʻ” dasturini qabul qilishni taklif qildi. O‘zbekiston rahbari EKOning 14-sammitida (2021-yil 4-mart) energiya barqarorligini ta’minlash hamda ushbu sohaga investitsiyalar va zamonaviy texnologiyalarni keng jalb etishga qaratilgan o‘rta muddatli strategiyani ishlab chiqish va tasdiqlash tashabbusini ilgari surdi.
2021-yil 6-avgust kuni Turkmanistonda bo‘lib o‘tgan Markaziy Osiyo davlatlari rahbarlarining uchinchi maslahat uchrashuvida O‘zbekiston Prezidenti Markaziy Osiyo uchun mintaqaviy “Yashil kun tartibi” dasturini ishlab chiqish tarafdori edi. Ushbu dastur mintaqadagi mamlakatlarning iqlim o'zgarishiga moslashishiga ko'maklashishga qaratilgan. Dasturning asosiy yo'nalishlari diplomni o'z ichiga olishi mumkin iqtisodiyotni karbonsizlantirish, suv resurslaridan oqilona foydalanish, energiya tejamkor texnologiyalarni iqtisodiyotga integratsiyalash va qayta tiklanadigan energiya ishlab chiqarish ulushini oshirish.
Umuman olganda, xalqaro iqlim kun tartibining ahamiyati ortib borayotgan bir sharoitda O‘zbekistonda atrof-muhitni muhofaza qilish sohasida olib borilayotgan tizimli ekologik siyosat Markaziy Osiyo mintaqasidagi ekologik vaziyatni yanada yaxshilashga qaratilgan.
O‘zbekistonning barqaror taraqqiyot sari yangi yo‘li
Bugungi kunda O‘zbekiston “yashil” transformatsiya tamoyillarini o‘z rivojlanish strategiyalariga faol integratsiyalash, uzoq muddatli barqaror o‘sish uchun poydevor yaratmoqda. Bu nafaqat global muammolarga javob, balki fuqarolarimizning hayot sifatini oshirish, yangi ish o‘rinlarini yaratish va mamlakatning barqaror “yashil” rivojlanishini qo‘llab-quvvatlashga intilishdir. Ayni paytda O‘zbekistonda “yashil” taraqqiyot umummilliy harakat maqomiga ko‘tarilgan. Yangi O‘zbekistonning “yashil” yo‘nalishga o‘tishdan asosiy maqsadi inson qadr-qimmatini himoya qilish, aholi farovonligini oshirish, fuqarolarning asosiy huquqlarini himoya qilishdan iborat.
O‘zbekiston uchun “yashil” taraqqiyotga o‘tish mavhum tushuncha yoki reallikdan yiroq narsa emas. Bu tushuncha mamlakatimiz iqtisodiyoti va jamiyat hayotining barcha sohalarini qamrab olgan konstitutsiyaviy yo‘nalishning ajralmas qismiga aylandi.
Prezident Sh. Mirziyoyev shunday taʼkidlaydi: “Suv, energetika va boshqa tabiiy resurslarni oqilona boshqarishga asoslangan iqtisodiyotga oʻtishni jadallashtirish katta ahamiyatga ega.
“Yashil” va raqamli texnologiyalarni, ishlab chiqarish korxonalarini rivojlantirish vazifasi ham biz uchun hal qiluvchi ahamiyatga ega”.
Bu shunchaki ilmiy va falsafiy bayonot emas, balki davlat ekologik siyosatining yetakchi tamoyilidir. Ushbu shior ostida turli dasturlar ishlab chiqilmoqda:
• qayta tiklanadigan energiya ulushini oshirish (maqsad - 2030 yilgacha kamida 30 foiz);
• raqamli tizimlar va aniq dehqonchilikni qo‘llash orqali qishloq xo‘jaligida suv yo‘qotilishini kamaytirish;
• turar-joy va sanoat binolarining energiya samaradorligini oshirish;
• “aqlli” va “yashil” shaharlarni, shu jumladan, “Toshkent – yashil poytaxt” loyihasi doirasida yaratish.
Navoiy, Buxoro va Samarqand viloyatlarida quyosh va shamol elektr stansiyalari qurilishini misol qilib keltirish mumkin. Bu loyihalar yirik xorijiy investorlar (Masdar, ACWA Power) ishtirokida amalga oshirilib, uglevodorod resurslariga yukni kamaytirish bilan birga yangi ish o‘rinlari yaratilmoqda.
Shuningdek, Sh.Mirziyoyev yoshlarda yangicha ekologik tafakkurni tarbiyalash zarurligini ta’kidlaydi: “Aholida, ayniqsa, yoshlarda mehr-oqibat, mehr-oqibat, mehr-oqibat tuyg‘ularini targ‘ib qiluvchi tabiatni anglash, ekologik ta’lim va tarbiya berish, ekologik ongi va ekologik madaniyatini shakllantirish atrof-muhitni asrab-avaylash borasida amalga oshirilishi lozim bo‘lgan muhim vazifalardandir”.
Shu nuqtai nazardan, ekologik ta’lim, barqaror amaliyotni ilgari surish, ekotexnologiyalar va yashil innovatsiyalar sohasidagi startaplarni qo‘llab-quvvatlashga alohida e’tibor qaratilmoqda. Hududlar va muassasalar uchun milliy ekologik samaradorlik reytingini yaratish barqaror o'zgarishlarni rag'batlantirish vositasiga aylandi.
Shu tariqa O‘zbekiston ekologik maqsadlarni iqtisodiy o‘sish va ijtimoiy adolat bilan uyg‘unlashtirib, barqaror “yashil” rivojlanishga tizimli yondashish namunasiga aylanmoqda. “Yashil” iqtisodiyot tamoyillari milliy rejalashtirishga tobora ko‘proq integratsiya qilinmoqda, bu O‘zbekistonni xalqaro yashil kun tartibining nafaqat ishtirokchisi, balki faol harakatlantiruvchisiga ham aylantirmoqda.
Xulosa: kelajak istiqbollari
Birinchi xulosa. Yangi O‘zbekistonda Prezident Shavkat Mirziyoyev rahnamoligida amalga oshirilayotgan yondashuv siyosiy iroda, ilmiy bilim, milliy siyosat va xalqaro hamkorlikning uyg‘unligini yaqqol namoyon etmoqda. “Yashil” rivojlanish tendentsiya yoki vaqtinchalik yechim emas. Bu strategik tanlov, insoniyat tanlagan yo‘l bo‘lib, O‘zbekiston global muammolar oldida bu yo‘lni qanday amalga oshirish mumkinligini namoyish etmoqda.
Ikkinchi xulosa. O‘zbekiston rahbarining tashabbuslari va bayonotlari O‘zbekiston uchun yashil rivojlanish vaqtinchalik kun tartibi emas, balki istiqbolli kelajak uchun strategik vektor ekanligini ko‘rsatadi. Ekologik mas'uliyatli davlatning asoslari tizimli ravishda shakllantirilmoqda: yangi qonunlar, institutlar, texnologiyalar va jamoatchilikni xabardor qilish.
Uchinchi xulosa. O‘zbekcha yondashuvning o‘ziga xos xususiyati uning keng qamrovliligidir: iqlim diplomatiyasida global yetakchilikdan tortib energiya, yerdan foydalanish va suv resurslarini boshqarishni amaliy o‘zgartirishgacha. Sh. Mirziyoyev barqaror rivojlanish tamoyillarini ifoda etibgina qolmay, ularning institutsional oʻrnatilishi, investitsiya va davlat tomonidan qoʻllab-quvvatlanishini ham taʼminlaydi.
To'rtinchi xulosa. Shunday qilib, Yangi O‘zbekiston taklif etayotgan va amalga oshirayotgan “yashil” kelajak sari yo‘l ibrat bo‘la oladi. o'xshash muammolar va imkoniyatlarga duch kelgan mamlakatlar. Bu iqtisodiy taraqqiyot sayyoramizga g'amxo'rlik bilan birga olib boriladigan, siyosiy iroda aniq harakatlarga aylanadigan, barqarorlik esa insoniyat taraqqiyotining yangi me'yoriga aylangan yo'ldir.
A.X. Saidov,
akademik,
Oliy Qonunchilik palatasi deputati
O'zbekiston Respublikasi Majlisi.
