O‘zbekistonda “Bolalarni zo‘ravonlikning barcha shakllaridan himoya qilish to‘g‘risida”gi qonun kuchga kirdi
O‘zbekiston 1992-yilda BMTning Bola huquqlari to‘g‘risidagi konventsiyasiga qo‘shilgan va 1994-yilda uni ratifikatsiya qilgan. O‘shandan buyon har bir bola uchun qulay va xavfsiz muhitni yaratish bo‘yicha chora-tadbirlar izchil amalga oshirilmoqda. Qabul qilingan hujjat voyaga yetmaganlarning huquq va manfaatlarini himoya qilishning davlat tizimini barpo etishda muhim bosqich bo‘ldi.
Tarmoqlararo va profilaktika yondashuviga asoslangan yangi qonunda zo‘ravonlikning barcha shakllari (jismoniy, psixologik, iqtisodiy va h.k.), shuningdek, e’tiborsizlik holatlari huquqiy jihatdan aniq belgilab berilgan. U keng ko'lamli xavf va tahdidlarni qamrab oladi: oiladagi zo'ravonlik va ta'lim muassasalaridagi bezorilik, ekspluatatsiya, suiiste'mollik va tegishli parvarishning etishmasligi. Shunday qilib, Oʻzbekiston qonunchiligi bola huquqlarini himoya qilish boʻyicha global munozaraga kiritilgan boʻlib, unda har bir ishtirokchi-davlat bolani jismoniy yoki ruhiy zoʻravonlikning barcha shakllaridan himoya qilish uchun barcha samarali va tegishli qonunchilik, maʼmuriy, ijtimoiy va taʼlim choralarini koʻrishi shart (Bola huquqlari toʻgʻrisidagi konventsiyaning 19-moddasi). Bolani himoya qilish uchun mas'ul bo'lgan sub'ektlar doirasini kengaytirish alohida ahamiyatga ega. Agar ilgari asosiy mas’uliyat ota-onalar va vasiylik va homiylik muassasalari zimmasiga yuklangan bo‘lsa, endilikda huquqiy sohaga ta’lim, tibbiyot va huquqni muhofaza qilish muassasalari, shuningdek, fuqarolarning o‘zini o‘zi boshqarish organlari – mahallalar kiradi. Ushbu yondashuv, xususan, Jahon sog'liqni saqlash tashkiloti tomonidan boshqa tashkilotlar bilan hamkorlikda ishlab chiqilgan, bolalarga nisbatan zo'ravonlikni bartaraf etish uchun asos bo'lgan etti strategiyani o'z ichiga olgan INSPIRE majmuasida, shuningdek, JSSTning yosh avlodni himoya qilish milliy tizimlarini yaratish bo'yicha ko'rsatmalarida qayd etilgan idoralararo hamkorlikning xalqaro amaliyotiga mos keladi. O‘zbekiston Respublikasining “Bolalarni zo‘ravonlikning barcha shakllaridan himoya qilish to‘g‘risida”gi qonunida qayd etilgan “Bolalikni himoya qilish to‘g‘risida”gi ordenning ta’sis etilishi bolalar huquqlarini himoya qilish sohasida faoliyat yuritayotgan mutaxassislarga jamoatchilik hurmatini shakllantirishga qaratilgan davlat tomonidan e’tirof etilgan innovatsion hujjatdir. Ushbu chora UNICEFning bolalarga nisbatan zo'ravonlikning oldini oluvchi mutaxassislarni rag'batlantirish va ijtimoiy mas'uliyat qadriyatlarini mustahkamlashga yordam beradigan xalqaro tavsiyalariga mos keladi.
Bundan tashqari, qonunda zo‘ravonlikdan jabr ko‘rgan bolalarga yordam ko‘rsatish va reabilitatsiya qilish bo‘yicha ixtisoslashtirilgan markazlar tashkil etish, bola huquqlarini hurmat qilish ruhida tarbiyalashga qaratilgan ta’lim dasturlarini ishlab chiqish, shuningdek, voyaga yetmaganlar bilan ishlaydigan barcha mutaxassislarning malakasini tizimli ravishda oshirish ko‘zda tutilgan. Bu Jahon banki va UNICEF hujjatlarida bolalarni himoya qilishning barqaror tizimini yaratish bo‘yicha belgilangan kompleks yondashuvga mos keladi. Ushbu hujjatlarda asosiy elementlar quyidagilardir:
• ijtimoiy himoya, sog‘liqni saqlash, ta’lim va yuridik yordamni o‘z ichiga olgan, bolalar va ularning oilalarini har tomonlama qo‘llab-quvvatlash xizmatlaridan foydalanish imkoniyati; • bolalar huquqlari va farovonligini himoya qilishga kompleks yondashuvni ta'minlash uchun turli sektorlar va muassasalar o'rtasidagi samarali hamkorlikka yo'naltirilgan idoralararo muvofiqlashtirish;
• tizimning barcha ishtirokchilarining jamiyat va manfaatdor tomonlar oldidagi faoliyati natijalari uchun shaffofligi va javobgarligini nazarda tutuvchi hisobdorlik.
Ushbu yondashuv xalqaro standartlarga, jumladan, barcha darajadagi samarali, hisobdor va inklyuziv institutlarni yaratishga qaratilgan Barqaror rivojlanish maqsadi 16-ga mos keladi.
Qonunda xalqaro mexanizmlarni O‘zbekistonning an’anaviy va madaniy xususiyatlariga moslashtirishga alohida e’tibor qaratilgan. Mahalla instituti nafaqat mahalliy o‘zini o‘zi boshqarish shakli, balki ijtimoiy monitoring, profilaktika va chora-tadbirlarning muhim kanali sifatida ham ko‘rib chiqiladi. Bunday yondashuv qonunni amalga oshirish samaradorligini oshiradi va “global mahalliychilik” (milliy kontekstni hisobga olgan holda universal standartlarni moslashtirish) modelini yaratadi. Bu huquqni qo'llash mexanizmlarining madaniy va ijtimoiy ahamiyatga ega bo'lishi zarurligini ta'kidlagan BMTning Bola huquqlari bo'yicha qo'mitasining pozitsiyasiga mos keladi. Shunday qilib, “Bolalarni zo‘ravonlikning barcha shakllaridan himoya qilish to‘g‘risida”gi qonunning qabul qilinishi me’yoriy-huquqiy bazani mustahkamlashga qaratilgan shunchaki rasmiy chora emas, balki davlatning insonparvar, adolatli va xavfsiz jamiyatni shakllantirishga qaratilgan siyosiy irodasi ifodasidir. Hujjat Bola huquqlari to‘g‘risidagi konventsiyaning 3-moddasini hayotga tatbiq etishda amaliy vosita bo‘lib xizmat qiladi, bunda bolalarga taalluqli barcha harakatlarda bolaning eng yaxshi manfaatlari tamoyili asosiy e’tiborga olinadi. Mazkur qonunning qabul qilinishi O‘zbekistonning jahon kun tartibida faol pozitsiyani egallab turganidan dalolat beradi bolaning xalqaro majburiyatlariga sodiqligini tasdiqlovchi bolaning huquqlari. Qonun nafaqat himoya mexanizmlarini mustahkamlaydi, balki ularni jamiyatning kengroq ijtimoiy-madaniy va axloqiy mazmuniga integratsiya qiladi. Bu har bir bola nafaqat himoya qilinadigan, balki uni to‘la huquqli huquq sub’ekti sifatida eshitadigan, e’tirof etadigan va hurmat qiladigan kelajak qurish yo‘lidagi muhim qadamdir.
Azizbek Toyirov,
TDDU o‘qituvchisi.
