O‘zbekistonda oziq-ovqat xavfsizligini ta’minlashning ustuvor yo‘nalishlari
O‘zbekiston uchun oziq-ovqat xavfsizligini ta’minlash muhim ahamiyatga ega, chunki u mamlakatning ijtimoiy-iqtisodiy barqarorligiga, aholi turmush darajasi va farovonligiga bevosita ta’sir qiladi.
2023-yilda iqtisodiyotda band bo‘lgan 14 million fuqaroning 24 foizi (ya’ni 3,4 million kishi) qishloq, o‘rmon va baliq xo‘jaligida ishlagan. Mamlakat yalpi ichki mahsulotida qishloq xo‘jaligining ulushi 19,2 foizni tashkil etadi. Bu sanoat nafaqat oziq-ovqat xavfsizligini ta’minlash, balki aholi bandligini oshirish, eksport orqali valyuta tushumini oshirishda ham muhim o‘rin tutayotganidan dalolatdir.
Qishloq xo‘jaligida ishlab chiqarishni diversifikatsiya qilish, klaster va kooperativ tizimlarni joriy etish, zamonaviy agrotexnologiyalarni keng qo‘llash, tomorqa tomorqalarini qo‘llab-quvvatlash samarasida mahsulot yetishtirish hajmi va sifatini oshirish imkonini berdi. Bu chora-tadbirlar aholini sifatli oziq-ovqat mahsulotlari bilan ta’minlash, importni kamaytirish va milliy oziq-ovqat tizimini mustahkamlashga qaratilgan.
2024-yil yakunlariga ko‘ra, O‘zbekistonda qishloq, o‘rmon va baliq xo‘jaligi sohalarida ishlab chiqarilgan mahsulot va xizmatlarning umumiy hajmi 36,9 milliard dollarni tashkil etdi. Bu 2023-yilga nisbatan 3,1 foizga ko‘pdir.O‘sish, avvalambor, sohani raqamlashtirish, klaster tizimining keng joriy etilgani va eksport mahsulotini ko‘paytirishga qaratilgan islohotlarning amalga oshirilishi bilan bog‘liq.
Ayni paytda O‘zbekiston 80 dan ortiq davlatga 180 turdagi qishloq xo‘jaligi va oziq-ovqat mahsulotlarini eksport qilmoqda. Bu mahalliy agrosanoat mahsulotlariga xalqaro talab ortib borayotganidan, respublikamizning jahon oziq-ovqat bozoridagi mavqei mustahkamlanib borayotganidan dalolatdir. 2024-yilda oziq-ovqat mahsulotlari va chorva mollari eksporti 2,2 milliard dollarni tashkil etdi, bu esa mamlakat umumiy eksportining 8,1 foiziga teng. Shu bilan birga, ushbu toifadagi mahsulotlar importi 3,7 milliard dollarga yetib, umumiy import tarkibining 9,5 foizini tashkil etdi. Bu shuni ko'rsatadiki, bugungi kunda oziq-ovqat mahsulotlariga bo'lgan talabning salmoqli qismi hamon tashqi bozorlar hisobidan qoplanadi. Bu borada mahalliy ishlab chiqarishni kengaytirish, bu boradagi resurslardan samarali foydalanish zarur. Qishloq xo‘jaligini isloh qilish va bog‘dorchilikni rivojlantirishga qaratilgan tizimli siyosat samarasida ichki bozorni oziq-ovqat bilan ta’minlashni barqarorlashtirish barobarida eksport salohiyati ham izchil oshib bormoqda. Meva-sabzavotchilik, polizchilik va uzumchilik sohalarida raqobatbardosh, sifatli mahsulot yetishtirishga erishilmoqda. Tashqi bozorlarda talab yuqoriligicha qolayotgan organik va qayta ishlangan mahsulotlar eksporti hajmi ayniqsa jadal kengaymoqda. O‘tgan yili O‘zbekiston 2036,2 ming tonna meva-sabzavot eksport qildi, bu 2023-yilga nisbatan 15,8 foizga ko‘p. Meva-sabzavot mahsulotlari eksportining umumiy qiymati 1549,5 million dollarni tashkil etib, o‘tgan yilga nisbatan 31,2 foizga ko‘pdir. Bunday o‘sish sur’ati mamlakatimiz qishloq xo‘jaligida ishlab chiqarish hajmi kengayib, eksport salohiyati yuksalayotganidan dalolatdir. Shu bilan birga, ushbu mahsulotlarning O‘zbekiston umumiy eksportidagi ulushi 5,8 foizni tashkil etdi.
Meva-sabzavot mahsulotlari eksportining sezilarli darajada oshishi O‘zbekistonning xalqaro bozorlardagi mavqei mustahkamlanganidan, milliy iqtisodiyotning eksportga yo‘naltirilganligi oshganidan dalolat beradi.
2025-yilda qabul qilingan “Oziq-ovqat xavfsizligi to‘g‘risida”gi qonun mamlakatimiz oziq-ovqat xavfsizligini ta’minlash, bu boradagi munosabatlarni tartibga soluvchi huquqiy bazani mustahkamlash yo‘lida muhim qadam bo‘ldi. Hujjat oziq-ovqat mahsulotlari sifati va xavfsizligi ustidan nazoratni kuchaytirish, barqaror rivojlanishni ta’minlash va agrooziq-ovqat sektorining milliy iqtisodiyotdagi rolini kuchaytirishga qaratilgan.
Shu bilan birga, qonun oziq-ovqat xavfsizligini ta’minlash chora-tadbirlarini amalga oshirish vositasi bo‘lib xizmat qilmoqda xavfsizlikni ta’minlash, mamlakat oziq-ovqat tarmog‘ining jahon bozorlariga integratsiyalashuvi, ishlab chiqarishni kuchaytirish va xalqaro standartlarga muvofiqligini nazorat qilish.
O‘zbekistonning Birlashgan Millatlar Tashkilotining Oziq-ovqat va qishloq xo‘jaligi tashkiloti (FAO) bilan hamkorligi mamlakatning oziq-ovqat xavfsizligi va barqaror rivojlanishini ta’minlash borasidagi strategik sa’y-harakatlarining muhim tarkibiy qismi hisoblanadi. Rivojlangan mamlakatlarning ilg‘or tajribasini o‘rganish va ularni O‘zbekiston milliy siyosati va amaliyotiga moslashtirish orqali amalga oshiriladi.
Xususan, Samarqandda o‘tkazilgan xalqaro anjumanlarda oziq-ovqat xavfsizligini ta’minlash borasida rivojlangan davlatlarning samarali amaliyotlari tahlil qilinib, ularni O‘zbekiston voqeligiga moslashtirish yo‘llari muhokama qilindi. Bu, o‘z navbatida, amalga oshirilayotgan sa’y-harakatlarning samaradorligi va mamlakatimizning bu boradagi mavqei mustahkamlanayotganidan dalolatdir.
O‘zbekistonda amalga oshirilayotgan islohotlar BMTning Barqaror rivojlanish maqsadlariga, jumladan, oziq-ovqat xavfsizligini ta’minlash, oziq-ovqatni yaxshilash va barqaror qishloq xo‘jaligini rag‘batlantirishga hamohangdir. Mazkur maqsadlar doirasida amalga oshirilayotgan chora-tadbirlar mamlakatimizda ijtimoiy-iqtisodiy barqarorlikni mustahkamlash va uzoq muddatli iqtisodiy o‘sish sur’atlarini ta’minlashga xizmat qilmoqda.
O‘zbekistonda oziq-ovqat xavfsizligini ta’minlash maqsadida qishloq xo‘jaligida keng ko‘lamli islohotlar amalga oshirilmoqda. Birinchidan, anʼanaviy paxta va gʻalla yetishtirishga ixtisoslashgan ayrim yerlar sabzavot, dukkakli va poliz ekinlari yetishtirishga yoʻnaltirildi. Bu oziq-ovqat mahsulotlari ishlab chiqarish hajmini oshirish, ichki bozordagi taqchillikni bartaraf etish va aholining oziq-ovqat xavfsizligini yaxshilashga xizmat qilmoqda.
Ikkinchidan, qishloq xo‘jaligida klaster va kooperatsiya tizimlarining joriy etilishi mahsulotni qayta ishlash, saqlash va eksport qilish imkoniyatlarini sezilarli darajada oshirdi. 2025-yilda oziq-ovqat sanoatini rivojlantirishning ustuvor yo‘nalishlaridan biri bo‘lgan yuqori qo‘shimcha qiymatga ega mahsulotlar ishlab chiqarishni kengaytirish rejalashtirilgan.
Uchinchidan, tomorqa yerlari uchun davlat tomonidan imtiyozli kreditlar va subsidiyalar ajratilib, aholi o‘z tomorqalarida mahsulot yetishtirish, bu orqali mahalliy bozorlarni boyitish imkonini bermoqda.
Bundan tashqari, innovatsion yechimlar va zamonaviy texnologiyalar oziq-ovqat xavfsizligini mustahkamlashda muhim ahamiyat kasb etmoqda. Xususan, blokcheyn texnologiyasini joriy etish mahsulot sifatini samarali nazorat qilish imkonini beradi va yetkazib berish zanjirlarining shaffofligini oshiradi.
Shu bilan birga, agrologistika tizimini takomillashtirish va omborxonalarni modernizatsiya qilish mahsulot yo‘qotilishini sezilarli darajada kamaytirish imkonini beradi. Islohotlar natijasida O‘zbekiston o‘zini-o‘zi oziq-ovqat mahsulotlari bilan ta’minlash darajasini sezilarli darajada oshirib, importga qaramlikni kamaytirdi.
Oziq-ovqat xavfsizligi nafaqat miqdoriga, balki oziq-ovqat mahsulotlarining sifati va xavfsizligiga ham bog'liq. O‘zbekistonda bu boradagi me’yoriy-huquqiy baza mustahkamlanib, oziq-ovqat mahsulotlarining sifati va xavfsizligiga oid standartlar yuridik va jismoniy shaxslar uchun majburiy hisoblanadi. Sanitariya, veterinariya va fitosanitariya qoidalariga rioya etilishi ustidan qattiq nazorat o‘rnatilmoqda. Oziq-ovqat sanoatida HACCP va GHP tizimlari joriy etildi - oziq-ovqat xavfsizligini ta'minlashning asosiy vositalari, ular oziq-ovqat sanoatida xavflarni kamaytirish uchun qo'llaniladi. Shuningdek, oziq-ovqat mahsulotlari sifati ustidan jamoatchilik nazoratini amalga oshirishda fuqarolar, fuqarolik jamiyati institutlari, nodavlat notijorat tashkilotlari, ommaviy axborot vositalari faol ishtirok etmoqda.
Mamlakatimizda to‘g‘ri ovqatlanish masalalariga e’tibor kuchaytirilib, davlat targ‘ibot ishlari olib borilmoqda. Joriy yilgi Davlat dasturida aholi o‘rtasida sog‘lom turmush tarzi va to‘g‘ri ovqatlanish bo‘yicha ma’rifiy ishlarni kuchaytirish vazifasi belgilanganini alohida ta’kidlash lozim. Bu, o‘z navbatida, fuqarolarning ogohligini oshirish, salomatligini mustahkamlash, kasalliklarning oldini olishga xizmat qilmoqda. Oziq-ovqat xavfsizligini ta’minlashda qator muhim vazifalar turibdi.
Birinchidan, iqlim o‘zgarishi, qurg‘oqchilik va suv tanqisligi qishloq xo‘jaligi hosildorligiga salbiy ta’sir ko‘rsatmoqda.
Ikkinchidan, pandemiya, iqtisodiy beqarorlik va global iqtisodiyotdagi tebranishlar kabi global inqirozlar oziq-ovqat ta'minoti uchun xavf tug'diradi. Bu xatarlarni yumshatish maqsadida O‘zbekistonda zahiralarni yaratish va importga qaramlikni kamaytirish bo‘yicha chora-tadbirlar amalga oshirilmoqda.
Oziq-ovqat narxlarining keskin oshishi aholi daromadlariga ta'sir qilishi va iqtisodiy barqarorlikni buzishi mumkin. Davlat imtiyozli kreditlash va narxlarni nazorat qilish tizimi orqali narx barqarorligini ta’minlashga intiladi.
Qashshoqlik darajasi ham jiddiy muammo bo'lib qolmoqda. 2025-yilda qashshoqlik ko‘lamini aniqlash va oziq-ovqat mahsulotlarining iqtisodiy imkoniyatlarini oshirish dolzarb vazifalardan iborat.
Qolaversa, oziq-ovqat xavfsizligi sohasida ilmiy izlanishlar va malakali kadrlarning yetishmasligi bu sohaning rivojlanishiga salbiy taʼsir koʻrsatmoqda. shar. Samarali ta’lim dasturlari va treninglarni joriy etish zarur.
Mamlakatimizda aholi turmush sharoitini yaxshilash uchun resurslardan samarali foydalanishni nazarda tutuvchi 2030-yilgacha O‘zbekiston Respublikasining oziq-ovqat xavfsizligini ta’minlash va sog‘lom ovqatlanish strategiyasi amalga oshirilmoqda. Xususan, suv xo‘jaligi tizimi takomillashtirilib, yer unumdorligi oshib, oziq-ovqat mahsulotlari yetishtirish hajmi oshmoqda.
Shuningdek, qishloq xo‘jaligini modernizatsiya qilish, xorijiy va mahalliy sarmoyani jalb qilish hisobiga eksportni ikki baravar oshirish ko‘zda tutilgan. Oziq-ovqat xavfsizligini ta’minlashda xalqaro tashkilotlar, xususan, FAO bilan hamkorlikni kuchaytirish muhim ahamiyatga ega.
Aholi o‘rtasida sog‘lom ovqatlanish va oziq-ovqat xavfsizligi bo‘yicha ma’rifiy ishlarni olib borish, malakali kadrlar tayyorlash tizimini takomillashtirish asosiy vazifalardan biri bo‘lib qolmoqda. Bundan tashqari, raqamli texnologiyalar va innovatsiyalardan keng foydalanish oziq-ovqat yetkazib berishning butun zanjiri samaradorligini oshirishga yordam beradi.
O‘zbekiston oziq-ovqat xavfsizligini ta’minlash sohasida allaqachon salmoqli muvaffaqiyatlarga erishdi. Shu bilan birga, mavjud muammolarni bartaraf etish va global iqtisodiy o‘zgarishlarga tayyorgarlik ko‘rish uchun bu boradagi sa’y-harakatlarni davom ettirish va faollashtirish zarur. Bunda nafaqat qishloq xo‘jaligini modernizatsiya qilish, ishlab chiqarishni diversifikatsiya qilish va qishloq xo‘jaligi sohasini rivojlantirish, balki xalqaro hamkorlikni mustahkamlash ham muhim ahamiyat kasb etadi.
Iskandar O'roqboev,
Barqaror rivojlanish markazi eksperti.
