XALQARO PARLAMENTARIYAT KUNI: GLOBAL DEMOKRATIK KUN TARTIBIDAGI AHAMIYATI, MUAMMOLARI VA ISTIQLABLARI.

Parlamentlar demokratik boshqaruv tizimida, fuqarolar manfaatlarini ifodalashni ta’minlashda, ijro hokimiyati ustidan nazoratni amalga oshirishda va qonun chiqaruvchi funksiyalarni amalga oshirishda asosiy o‘rin tutadi. Global qutblanishning kuchayishi, davlat institutlariga ishonchning pasayishi, shuningdek, so‘z erkinligi va parlament mustaqilligiga bosim kuchayishi sharoitida parlamentlarning rolini qayta ko‘rib chiqish va kuchaytirish masalasi ayniqsa dolzarb bo‘lib bormoqda.

Shu nuqtai nazardan, har yili 30 iyun kuni nishonlanadigan Xalqaro parlamentarizm kuni nafaqat ramziy, balki amaliy ahamiyatga ham ega bo‘lmoqda. Unda parlamentlarning demokratik oʻzgarishlarning asosiy tayanchlari sifatidagi roli alohida taʼkidlanadi va ayni paytda joriy muammolarni muhokama qilish, institutsional islohotlarni ilgari surish va XXI asrning siyosiy va ijtimoiy voqeligiga mos keladigan vakillikning innovatsion modellarini ishlab chiqish uchun global platforma boʻlib xizmat qiladi.

Zamonaviy parlamentlar mahalliy tartibga solish institutlaridan tashqariga chiqib, global siyosiy va huquqiy arxitekturaning faol ishtirokchilariga aylanishadi, iqlim o‘zgarishi, raqamli transformatsiya, migratsiya inqirozi, aholi salomatligi va inson huquqlari kabi transmilliy muammolarni hal qilishda ishtirok etadilar. Shu nuqtai nazardan parlament diplomatiyasi, oshkoralik va inklyuzivlik yangi jihat kasb etmoqda.

Birlashgan Millatlar Tashkilotining rasmiy materiallarida ta'kidlanganidek, "kuchli parlamentlar demokratiyaning asosidir", chunki ular "xalq fikrini aks ettiradi, qonunlar qabul qiladi va hukumatlarni javobgarlikka tortadi". Birlashgan Millatlar Tashkiloti Bosh kotibi Antoniu Guterrish 2018-yil 30-iyun Xalqaro parlamentarizm kuni munosabati bilan o‘z tabrigida “Parlamentlar demokratiyaning ustunlari, inson huquqlarining muhim himoyachisi hamda mahalliy va global muammolar o‘rtasidagi bog‘lovchi bo‘lishi mumkin.” Qonunchilik va byudjet qarorlarini qabul qilish orqali ularning rivojlanishiga sezilarli hissa qo‘shishini ta’kidlagani bejiz emas. 2025-yil aprel oyida O‘zbekiston poytaxtida ilk bor Parlamentlararo ittifoqning 150 yillik yubiley assambleyasi bo‘lib o‘tdi — Markaziy Osiyo uchun tarixiy ahamiyatga ega voqea. “Ijtimoiy rivojlanish va adolat yo‘lida parlament harakati” mavzusida o‘tkazilgan forumda 130 ga yaqin davlatdan 1400 ga yaqin delegatlar, jumladan, 100 dan ortiq milliy parlamentlar spikerlari va spiker o‘rinbosarlari ishtirok etdi.

Assambleyani O‘zbekiston Prezidenti Shavkat Mirziyoyev ochar ekan, tadbirning ahamiyati va ishtiroki ko‘lamini alohida ta’kidladi: “Sizlar xalqlarni mustahkam do‘stlik rishtalari bilan bog‘laydigan mustahkam ko‘prikdeksiz, oddiy odamlarning dardu tashvishlari va muammolarini idrok etishga, ularni, kerak bo‘lsa, mintaqaviy va xalqaro miqyosga ko‘tarishga, samarali yechim topishga qodir qudratli kuchsiz”. Davlat rahbari Parlamentlararo ittifoqdagi ishtirok demokratik islohotlar va parlament vakolatlarini kengaytirish sohasidagi sa’y-harakatlarga ishonchni ifodalashini ta’kidladi, shuningdek, parlamentlarning tinchlikni saqlash, ijtimoiy taraqqiyot va adolatni ta’minlashning asosiy mexanizmi sifatidagi roliga ishonch bildirdi.

Xalqaro parlamentarizm kunining ta’sis etilishi

Bayram sanasi, ya'ni 30 iyun ramziy ma'noga ega: 1889 yilning shu kuni parlamentlararo ittifoq tuzilib, qonun chiqaruvchi organlar o'rtasidagi uyushgan xalqaro hamkorlikning va zamonaviy parlament diplomatiyasining shakllanishining boshlanishi hisoblanadi.

Xalqaro parlamentarizm kunining ta’sis etilishi BMT Bosh Assambleyasining 2018-yil 22-maydagi Parlamentlararo ittifoq tashkil etilganining 130 yilligi munosabati bilan tashabbusi bilan qabul qilingan A/RES/72/278 rezolyutsiyasidan boshlangan. Ikki pasifist, britaniyalik Uilyam Kremer va fransuz Frederik Passi tomonidan asos solingan Parlamentlararo ittifoq dastlab tinch arbitraj va muloqot uchun platforma sifatida yaratilgan. Vaqt o‘tishi bilan u parlament diplomatiyasi va inklyuzivligi uchun noyob global platformaga aylandi. Sovuq urush va mustamlakachilikdan keyingi dunyo sharoitida Parlamentlararo ittifoq betaraflikni saqlab qoldi va qarama-qarshi bloklar o'rtasidagi muloqot uchun noyob maydonga, keyinroq parlamentlar va BMT tuzilmalari o'rtasidagi aloqaga aylandi.

Bugun parlamentlararo ittifoq birlashmoqda

181 ta milliy va 15 ta mintaqaviy parlamentlar parlament diplomatiyasi, gender tengligini ta'minlash, inson huquqlarini himoya qilish va barqaror rivojlanishga ko'maklashish sohasida markaziy institut sifatida faoliyat yuritadi. Parlamentlararo ittifoq Bosh kotibi Martin Chungong fikricha, “zamonaviy parlamentlar bugungi dunyo talablariga javob berish uchun sezilarli darajada rivojlanishi kerak”.

Bu kunning e'lon qilinishi parlamentlarning xalq suvereniteti, demokratiya va parlament nazorati institutlari sifatidagi tarixiy va zamonaviy rolining huquqiy e'tirofiga aylandi. Parlamentlararo ittifoq parlament diplomatiyasi amaliyotini shakllantirish, inklyuzivlik, tenglik va oshkoralikni rag‘batlantirish, shuningdek, qonun ustuvorligi tamoyillarini tasdiqlashda muhim rol o‘ynadi. xalqaro darajadagi huquqlar.

72/278-sonli rezolyutsiya nafaqat tarixiy sanani abadiylashtiribgina qolmay, balki unga zamonaviy mazmun bag‘ishlab, milliy qonun chiqaruvchi organlarning hisobdorlik, oshkoralik, inson huquqlarini himoya qilish, qonun ustuvorligini ta’minlash, shuningdek, 2030 yilgacha Barqaror rivojlanish dasturi doirasidagi davlatlarning xalqaro majburiyatlarini amalga oshirishdagi markaziy rolini ta’kidladi.

Tarixiy-huquqiy nuqtai nazardan, Xalqaro parlamentarizm kunining ta’sis etilishini demokratiya va qonun ustuvorligini ta’minlashda parlamentarizmning ahamiyatini jahon miqyosida e’tirof etishning institutsionalizatsiyasi sifatida ko‘rish kerak. Bundan tashqari, qarorda parlamentlarning milliy rejalar va strategiyalarni amalga oshirishga qo‘shgan hissasi, shuningdek, milliy, mintaqaviy va global boshqaruv tizimida parlamentlarning huquqiy maqomini mustahkamlovchi xalqaro shartnomalar ijrosini nazorat qilish bo‘yicha ularning mas’uliyati qayd etilgan.

Xalqaro parlamentarizm kuni: asosiy maqsad va ustuvorliklar

Xalqaro parlamentarizm kuni parlament rivojlanishini rag‘batlantirishning institutsional mexanizmi, qonun ijodkorligi va parlament nazorati sohasida institutsional o‘zini-o‘zi tahlil qilish va transmilliy muloqot uchun turtki bo‘lib xizmat qiladi. Uning asosiy vazifasi milliy parlamentlarni o‘z faoliyatini tanqidiy mulohaza yuritish, jumladan, ularning samaradorligini baholash, shuningdek, umuminsoniy demokratik standartlar kontekstida inklyuzivlik va oshkoralikni rag‘batlantirishga qaratilgan xalqaro tashabbuslarda faol ishtirok etishga safarbar etishdan iborat.

Parlamentlararo ittifoq va BMTning tahliliy hisobotlariga ko‘ra, Parlamentarizm kuni doirasida ilgari surilgan asosiy maqsad va ustuvorliklar quyidagilardan iborat:

birinchidan, parlament faoliyatining hisobdorligi va oshkoraligini kuchaytirish, shu jumladan, fuqarolarga hisobot berish mexanizmlarini ishlab chiqish;

ikkinchidan, parlament tuzilmalarida xotin-qizlar, yoshlar va aholining ijtimoiy himoyaga muhtoj qatlamlari ishtirokini ham qonunchilik, ham protsessual darajada oshirish;

uchinchidan, ayniqsa, davlat dasturlari va xalqaro majburiyatlar ijrosi yuzasidan parlament nazorati samaradorligini oshirish;

to‘rtinchidan, qonunchilik ekspertizasini, shu jumladan ilmiy va ekspert hamjamiyatini jalb qilish orqali takomillashtirish;

beshinchidan, ichki tartiblarni (shu jumladan elektron ovoz berish va hujjat aylanishini) ham, jamoatchilik bilan hamkorlik shakllarini ham qamrab olgan parlament jarayonlarini raqamli transformatsiya qilish;

oltinchidan, 2030 yilgacha Barqaror rivojlanish kun tartibini amalga oshirishga parlamentlarning hissasini institutsionallashtirish, shu jumladan Barqaror rivojlanish maqsadlariga (BRM) erishish monitoringi.

Xalqaro parlamentarizm kunining dolzarbligi demokratik boshqaruvning global o‘zgarishlari, inklyuzivlik, ochiqlik va ijtimoiy adolatga bo‘lgan talab ortib borayotgan sharoitda ayniqsa ortib bormoqda.

Xalqaro parlamentarizm kuni doirasida tashkil etiladigan har yili o‘tkaziladigan global kampaniyalarning mavzu va shiorlarida belgilangan ustuvor yo‘nalishlar izchil ta’kidlanadi va parlamentarizmning zamonamizning ko‘p qirrali – iqlimiy, siyosiy, texnologik va demografik chaqiriqlariga moslashish qobiliyati aks etadi. So'nggi yillardagi misollar bu e'tiborni aniq ko'rsatib turibdi:

• 2021 yil – “Parlamentdagi yoshlarga ha deyman!”;

• 2022 yil – “Fuqarolarning ishtiroki parlament demokratiyasining markazida”;

• 2023 yil – “Parlamentlar sayyora uchun” (ekologik barqarorlik);

• 2024 yil – “Parlament diplomatiyasi: tinchlik va hamjihatlik uchun ko‘priklar qurish”.

2025-yilda Xalqaro parlamentarizm kunining asosiy mavzusi “Gender tengligiga erishish yo‘lida bosqichma-bosqich” shiori ostida gender tengligiga erishish bo‘lib, bu global parlament kun tartibida teng vakillik masalasi ustuvorligini namoyish etadi. Parlamentlararo ittifoq tashabbusi bilan “BMT Ayollar” tashkiloti bilan hamkorlikda “Gender tengligiga erishish: harakat bilan harakat” shiori ostida o‘tkazilayotgan kampaniya Pekin deklaratsiyasi va Harakatlar platformasining 30 yilligiga bag‘ishlangan. Kampaniya zudlik bilan, izchil va tizimli qadamlar qo‘yish zarurligini ta’kidlaydi, ayniqsa ba’zi mamlakatlarda taraqqiyotning sekinlashishi va hattoki gender vakilligining orqaga qaytishi kontekstida. Kampaniya materiallarida ta'kidlanganidek, "so'zdan harakatga o'tish vaqti keldi. Har bir qadam muhim".

Xalqaro parlamentarizm kuni nafaqat ramziy, balki milliy parlamentlar doirasidagi tizimli islohotlarni rag‘batlantirish, shuningdek, teng huquqlilik, ishtirok etish va barqaror rivojlanish tamoyillari asosida xalqaro parlament hamkorligini mustahkamlashga qaratilgan me’yoriy hujjatga aylanmoqda.

Zamonaviy parlamentarizm: gender o'lchovi

Erishilgan yutuqlarga qaramay, siyosiy vakillikdagi tarkibiy tengsizliklar zamonaviy parlamentarizm uchun eng dolzarb muammolardan biri bo‘lib qolmoqda. Parlamentlararo ittifoq ma'lumotlariga ko'ra, 2025 yil boshida ayollar umumiy sonining uchdan biridan kamrog'ini tashkil qiladi. butun dunyo bo'ylab milliy parlamentlarda deputatlar. Bu nomutanosiblik nafaqat hokimiyatdan teng foydalanish, balki qonun chiqaruvchi organlarning muhim kun tartibiga, jumladan, gender zo'ravonligining oldini olish, reproduktiv salomatlikni muhofaza qilish, bandlik uchun teng imkoniyatlar va ijtimoiy adolatni ta'minlash masalalariga ham ta'sir qiladi.

BMT Ayollar hisobotida ta'kidlanganidek, "davlat organlarida ayollarning teng vakilligisiz adolatli va barqaror demokratiyani ta'minlab bo'lmaydi". Shu nuqtai nazardan, gender tengligi nafaqat ijtimoiy adolatning tarkibiy qismi, balki inklyuziv, barqaror va qonuniy parlament institutlarining tarkibiy asosi sifatida ham ko‘rib chiqiladi.

Bu masala Toshkentda bo‘lib o‘tgan Parlamentlararo ittifoqning 150 yilligiga bag‘ishlangan Assambleyasi doirasida alohida ahamiyat kasb etdi va uning doirasida “Gender tengligiga erishish: harakat bilan” parlament kampaniyasi rasman boshlandi. Dastur uchta strategik ustuvorlikka asoslanadi:

• parlament tuzilmasining barcha darajalarida qarorlar qabul qilishda tenglikni ta'minlash;

• parlamentlarni teng sharoitlar va qo'llab-quvvatlash mexanizmlariga ega bo'lgan gender sezgir organlarga institutsional o'zgartirish;

• gender asosidagi zo'ravonlik va kamsitishlarga, shu jumladan, ijtimoiy sohadagi siyosiy bosim va zo'ravonlik shakllariga qarshi tizimli kurash.

Shu ma’noda O‘zbekiston Prezidenti Shavkat Mirziyoyevning Parlamentlararo ittifoqning Toshkentdagi sessiyasida so‘zlagan “Ayollar huquqlarini mustahkam mustahkamlash jamiyat taraqqiyotining asosiy shartlaridan biridir.Tahlillar shuni ko‘rsatadiki, iqtisodiyotning barcha tarmoqlarida ayollar va erkaklarning teng ishtiroki ta’minlansa, jahon yalpi ichki mahsuloti hajmi 26 foizga oshishi mumkin” degan so‘zlari o‘rinlidir.

Bu pozitsiya xalqaro hamjamiyat tomonidan yuqori baholandi. Parlamentlararo ittifoq prezidenti Tuliya Ekson ta’kidlaganidek: “Biz parlamentdagi ayollar soni ortib borayotgani, yoshlarning parlament faoliyatidagi faol ishtirokini ko‘rmoqdamiz.Mamlakatingiz Prezidentining ma’ruzasi Toshkent deklaratsiyasining asosini tashkil etganidan faxrlanamiz.Barqaror rivojlanish maqsadlari, ijtimoiy adolat, xotin-qizlar va sizlarning jamiyatdagi alohida o‘rni, ijtimoiy adolatni ta’minlash kabi masalalar unda joylashtiring." Qirq yildan ortiq vaqt davomida Parlamentlararo ittifoq ayollarning siyosatdagi imkoniyatlarini kengaytirish bo‘yicha keng qamrovli chora-tadbirlarni amalga oshirib kelmoqda. Parlament a’zolari forumi bu ishda markaziy mexanizm bo‘lib, teng ishtirokni institutsionallashtirishda muhim rol o‘ynadi. Parlament delegatsiyalarining majburiy gender tarkibini joriy etish, tenglikni targʻib qilishda ittifoqchilar sifatida erkaklarni jalb qilish, sanktsiyalar mexanizmlarini qoʻllash, jumladan, delegatsiyalarga ayollar kiritilmagan cheklovlarni qoʻllash asosiy yutuqlardan iborat. Parlamentlararo ittifoq Bosh kotibi Martin Chungongning so'zlariga ko'ra: "Zamonaviy parlamentlar bugungi dunyo talablariga javob berish uchun sezilarli darajada rivojlanishi kerak". Uning qayd etishicha, izchil inklyuzivlik siyosati tufayli ayollarning IPU tadbirlaridagi ishtiroki 11-12 foizdan qariyb 38 foizga oshgan. Parlamentlararo ittifoq o‘z faoliyatida BMT Xavfsizlik Kengashining 1325 (2000) va 2250 (2015) rezolyutsiyalarining tinchlik, xavfsizlik va tiklanish jarayonlariga ayollar va yoshlarni jalb etish muhimligini ta’kidlagan qoidalariga ham faol tayanadi. Genderga nisbatan sezgir parlamentarizm xalq ishonchini mustahkamlash, zo‘ravonlikning oldini olish va inqirozdan keyingi jamiyatlarda ijtimoiy tuzilmani tiklashning kaliti sifatida ko‘rilmoqda.

Parlament tizimida gender tengligini ta'minlash demokratik o'zgarishlar va institutsional barqarorlikning ajralmas elementi hisoblanadi. Xotin-qizlar vakilligining ko'payishi hokimiyatning qonuniyligini mustahkamlaydi, turli ijtimoiy guruhlar manfaatlarini yanada kengroq hisobga olishga yordam beradi va qonunchilikda sifat jihatidan yanada muvozanatli kun tartibini ta'minlaydi.

Xalqaro parlamentarizm kuni: barqaror rivojlanish va global muloqot uchun katalizator

Xalqaro parlamentarizm kuni umumjahon kun tartibidagi ustuvor vazifalarni sarhisob qilish, parlament hisobotlari, xalqaro muloqotni chuqurlashtirish va ilgari surish uchun universal platforma bo‘lib xizmat qiladi. Bu kun demokratik boshqaruv va barqaror rivojlanishda parlamentlarning markaziy roli tan olinishi ramzidir. 181 ta milliy parlament va 15 parlament assotsiatsiyasini birlashtirgan Parlamentlararo ittifoq bu sanadan zamon talablariga javoban sa’y-harakatlarni birlashtirish vositasi sifatida faol foydalanmoqda. Transformatsiya jarayonlarining jadallashuvi, global beqarorlikning kuchayishi va davlat institutlariga ishonchning pasayishi sharoitida parlamentlar institutsional barqarorlik, inklyuzivlik va mas’uliyatni ta’minlashning asosiy subyektlariga aylanmoqda. Har yili 30-iyun kuni Parlamentlararo ittifoq tashabbusi bilan keng ko‘lamli tadbirlar, jumladan, demokratiya va parlamentarizm holati to‘g‘risida tahliliy ma’ruzalar chop etish, parlamentlararo hamkorlik doirasida ishlab chiqilgan ilg‘or tajribalarni to‘plash va umumlashtirish, shuningdek, muhokamalar o‘tkaziladi. joriy muammolar - iqlim tahdidlari va raqamli tengsizlikdan cheklangan siyosiy ishtirok va ishonch inqirozigacha.

Parlament tizimlarining inklyuzivligiga alohida e’tibor qaratilmoqda. Parlamentlararo ittifoq xotin-qizlar, yoshlar va marginal guruhlarning qonun chiqaruvchi organlardagi vakilligi ustidan muntazam monitoring olib boradi, ularning ishtiroki demokratik etuklik ko‘rsatkichi sifatida muhimligini ta’kidlaydi. Shu nuqtai nazardan, qarorlar qabul qilishda teng huquqlilik, shaffoflik va javobgarlikni ta’minlashga qaratilgan qonunchilik tashabbuslari va institutsional islohotlarni ilgari surish ustuvor vazifa hisoblanadi.

Ekologik kun tartibi muhim rol o'ynaydi: parlamentlar Barqaror rivojlanish maqsadlari va iqlim bo'yicha xalqaro majburiyatlarni, shu jumladan Parij kelishuvini amalga oshirishda tobora ko'proq ishtirok etmoqda. Iqlim strategiyalarini qonunchilik bilan qo'llab-quvvatlash adolatli va inklyuziv yashil o'tishning zaruriy sharti sifatida qaraladi.

Xalqaro parlamentarizm kuni ham parlament diplomatiyasini rivojlantirish uchun platforma vazifasini o‘taydi. Mojarolar, geosiyosiy notinchlik va demokratik oʻtish sharoitida Parlamentlararo ittifoq turli mintaqalar parlamentlari oʻrtasida muloqot, tajriba almashish va ishonchni mustahkamlashga koʻmaklashuvchi vositachi va muvofiqlashtiruvchi vazifasini bajaradi. Bu nafaqat demokratiya rivojiga, balki global barqarorlikni mustahkamlashga ham xizmat qilmoqda.

Shu nuqtai nazardan, Parlamentlararo ittifoq nafaqat muvofiqlashtiruvchi funktsiyani, balki parlamentni rivojlantirishning yaxlit strategiyasini shakllantirib, normativ-tahliliy, ekspert va uslubiy funktsiyani ham bajaradi. Xalqaro parlamentarizm kuni global boshqaruv arxitekturasida parlamentlarning rolini kuchaytirishning samarali mexanizmi, shuningdek, demokratik qadriyatlar va xalqaro majburiyatlarni ilgari surishda ularning mas’uliyatini qayta ko‘rib chiqishga turtki bo‘lmoqda.

Xalqaro parlamentarizm kuni: milliy tashabbuslarni safarbar qilish platformasi

Xalqaro parlamentarizm kunidan Parlamentlararo ittifoq tomonidan parlamentni rivojlantirishning ustuvor yo‘nalishlarini ilgari surish va milliy qonun chiqaruvchi organlarning global maqsadlarni amalga oshirishdagi sa’y-harakatlarini birlashtirish uchun strategik platforma sifatida tobora ko‘proq foydalanilmoqda.

Parlamentlararo ittifoqning muvofiqlashtiruvchi roli va uning hamkorlarining faol qo‘llab-quvvatlashi tufayli dunyoning 100 dan ortiq mamlakatlari parlamentlari har yili 30 iyunga bag‘ishlangan tadbirlar tashkil etadi. Ushbu tashabbuslar sanani siyosiy va institutsional madaniyatning barqaror elementiga aylantirishga yordam beradi.

Bir qator mamlakatlarda Xalqaro parlamentarizm kuni parlamentlar va fuqarolik jamiyati o‘rtasidagi aloqani mustahkamlashga qaratilgan keng ko‘lamli dasturlarning boshlang‘ich nuqtasiga aylanadi. Jumladan, joriy kun tartibidagi masalalar muhokamasiga aholini jalb etish maqsadida tashkil etiladigan jamoatchilik eshituvlari va ochiq parlament majlislari; zamonaviy parlamentarizm muammolariga bag‘ishlangan ekspert davra suhbatlari va seminarlar; yoshlar uchun ma’rifiy tadbirlar, jumladan, parlament simulyatsiyalari, ekskursiyalar, ma’ruzalar va interaktiv platformalar.

Atrof-muhit va raqamli komponentlarga alohida e'tibor qaratiladi. So‘nggi yillarda parlamentning iqlim bo‘yicha mas’uliyati doirasida ko‘chat o‘tqazish va boshqa chora-tadbirlar bo‘yicha tashabbuslar tobora keng tarqalmoqda. Shu bilan birga, “parlament xakatonlari” amaliyoti rivojlanmoqda — IT hamjamiyatlari, talabalar va raqamli texnologiyalar bo‘yicha mutaxassislar ishtirokidagi interfaol sessiyalar. Ushbu tadbirlar qonun ijodkorligi faoliyatiga texnologik innovatsiyalarni joriy etish, qayta aloqa kanallarini kengaytirish va parlamentlarning raqamli transformatsiyasiga xizmat qilmoqda.

Innovatsion formatlar ayniqsa Osiyo, Afrika va Lotin Amerikasi mamlakatlarida jadal rivojlanmoqda. Parlament xakatonlari odatda yoshlar parlamentlari, universitetlar va texnologiya klasterlari bilan hamkorlikda amalga oshiriladi. Bu nafaqat fuqarolar ishtirokini kengaytirishga, balki qonun ijodkorligi va parlament monitoringi jarayonlarida raqamli yondashuvlarni institutsionallashtirishga ham xizmat qilmoqda.

Shunday qilib, Xalqaro parlamentarizm kuni ramziy sana doirasidan chiqib, institutsional yangilanishning samarali vositasiga aylanadi. Bu vakillik organlariga ishonchni mustahkamlash, siyosiy inklyuzivlikni oshirish va boshqaruvga innovatsion yondashuvlarni joriy etishga yordam beradi. Uzoq muddatli istiqbolda bunday amaliyotlar ishtirok etish, oshkoralik va javobgarlik tamoyillariga asoslangan demokratik hamkorlikning barqaror modellarini shakllantiradi.

Parlament transformatsiyasi barqarorlik vektori sifatida

Siyosiy qutblanish, raqamli transformatsiya va iqlimdan tortib ijtimoiy-iqtisodiygacha bo‘lgan global muammolar sharoitida demokratik institutlar sifatida parlamentlarning ahamiyati tobora ortib bormoqda. Shu nuqtai nazardan, Xalqaro parlamentarizm kuni parlamentni yangilash va xalqaro hamkorlik uchun nafaqat ramziy, balki strategik platforma salohiyatiga ega bo‘lmoqda.

Ushbu kunning global kun tartibidagi rolini va uning integratsiyalashuvini oshirish  Milliy amaliyotning quyidagi yo'nalishlarini ishlab chiqish maqsadga muvofiqdir:

Birinchidan, Xalqaro parlamentarizm kunini milliy darajada institutsionalizatsiya qilish. Buni siyosiy tadbirlar taqvimlariga rasman kiritish, uni amalga oshirish bo‘yicha parlament rejalarini ishlab chiqish, parlamentlar faoliyati to‘g‘risida muntazam ravishda jamoatchilik hisobotini taqdim etish, tegishli tadbirlarga maqsadli byudjet mablag‘larini ajratish kiradi. Bunday amaliyotlar sanani parlament madaniyatining barqaror qismiga va demokratik javobgarlik mexanizmiga aylantirishga yordam beradi.

Ikkinchidan, parlament jarayonlarida fuqarolar ishtirokini rivojlantirish. Buni parlamentlar huzuridagi maslahat kengashlari, raqamli aloqa platformalari, yoshlar parlament simulyatsiyalari, taʼlim kampaniyalari va jamoatchilik muloqotining boshqa shakllari orqali amalga oshirish mumkin. Qonun ijodkorligi kun tartibini shakllantirishda fuqarolar ishtirokini faollashtirish qabul qilinayotgan qarorlarning qonuniyligini oshirish va parlament institutlariga ishonchni mustahkamlashga xizmat qilmoqda.

Uchinchidan, mintaqaviy va global parlamentlararo tashabbuslarni rag'batlantirish. Qo‘shma yig‘ilishlar o‘tkazish, mavzuli ishchi guruhlarini tashkil etish, ilg‘or qonunchilik tajribasini almashish, parlament faoliyatining millatlararo standartlarini muvofiqlashtirish alohida ahamiyatga ega. Bu transmilliy muammolarni hal qilishda muvofiqlashtirilgan yondashuvlarni ishlab chiqish imkonini beradi va global boshqaruv arxitekturasida parlamentlarning rolini kuchaytiradi.

To‘rtinchidan, parlament faoliyatining tahliliy-uslubiy asoslarini ishlab chiqish. Parlamentlar faoliyatining samaradorligi, shaffofligi, inklyuzivligi va hisobdorligini baholashning yagona indikatorlarini ishlab chiqishga ko‘maklashish muhim ahamiyatga ega. Qiyosiy tadqiqotlar o‘tkazish, monitoring missiyalarida ishtirok etish va ilg‘or tajribani tizimlashtirish parlamentni modernizatsiya qilish jarayonlarini ilmiy asoslangan holda qo‘llab-quvvatlashga xizmat qilmoqda.

Nihoyat, parlament nazorati va qonun ijodkorligi faoliyatini amalga oshirishning uzviy sharti sifatida deputatlarning mustaqilligi va xavfsizligi masalalariga alohida e’tibor qaratish lozim. Deputatlarni siyosiy bosim, tahdid va zo‘ravonlikdan himoya qilishga qaratilgan huquqiy, institutsional va protsessual kafolatlarni kuchaytirish qonun ustuvorligi, siyosiy plyuralizm va demokratik institutlar barqarorligini ta’minlashning muhim elementi sifatida qaralishi lozim. Shunday qilib, global transformatsiyalar sharoitida parlamentlarning roli va funksiyalarini har tomonlama qayta ko‘rib chiqish institutsional mustahkamlash, raqamli yangilanish, parlamentlararo birdamlik va demokratik mustaqillik kafolatlarini o‘zida mujassam etgan tizimli yondashuvni talab qiladi.

Parlament kelajagi: ramzdan harakatga

Xalqaro parlamentarizm kuni shunchaki unutilmas sana emas, balki zamonaviy demokratik jamiyat arxitekturasida parlamentlarning rolini qayta ko‘rib chiqish uchun muhim voqeadir. Mazkur tadbir fuqarolarning parlamentlarga bo‘lgan ishonchini mustahkamlaydigan hamda tez o‘zgarib borayotgan dunyoga moslashish qobiliyatini oshiradigan inklyuzivlik, shaffoflik va hisobdorlik tamoyillarini ilgari surish katalizatori bo‘lib xizmat qiladi.

Parlamentlararo ittifoq Bosh kotibi Martin Chungong ta'kidlaganidek, Ittifoqning maqsadi "kuniga kamida bir kishiga ijobiy ta'sir ko'rsatish" va buning yo'li "muloqot, inklyuzivlik va javobgarlikka sodiqlik"dir.

Raqamli tengsizlikdan tortib siyosiy tarqoqlikgacha bo‘lgan global muammolar sharoitida parlamentlar barqaror, qonuniy va adolatli rivojlanishni ta’minlashga qodir asosiy institutlar bo‘lib qolmoqda. Ularning XXI asr chaqiriqlariga javob berish qobiliyati nafaqat huquqiy vakolatlar, balki jamiyat bilan chuqur aloqadorligi, islohotlarga ochiqligi va o‘z-o‘zini baholashga tayyorligi bilan ham belgilanadi.

2025 yilda Parlamentarizm kunining asosiy xabarlari ayniqsa dolzarbdir. Xalqaro sa'y-harakatlar va taraqqiyotga qaramay, siyosatda gender tengligi ko'pchilik mamlakatlar uchun qiyin maqsad bo'lib qolmoqda. “Gender tengligiga erishish uchun bosqichma-bosqich” kampaniyasida bu mavhum formula emas, balki izchil qonunchilik, institutsional va madaniy o‘zgarishlarni talab qiluvchi amaliy strategiya ekanligi ta’kidlangan.

Faqat jinsi, yoshi, millati va ijtimoiy mavqeidan qat'i nazar, barcha fuqarolarning teng ishtirokini ta'minlash orqaligina parlamentlar chinakam demokratik va hayotga qodir institutlarga aylanishi mumkin. Ularning jamiyat xilma-xilligini aks ettirish, inqirozlarga javob berish va barqaror yechimlarni ishlab chiqish qobiliyati XXI asrda muvaffaqiyatli parlamentarizmning asosiy mezoni bo‘ladi.

Akademik, prof. A. Saidov,

Parlamentlararo ittifoq raisi oʻrinbosari (2020-2023),

Qonunchilik palatasi deputati

O'zbekiston Respublikasi Oliy Majlisi