O‘zbekistonning iqlim o‘zgarishiga qarshi kurash va ekologik barqarorlik tashabbuslari
Shu bois, mamlakatlar har qachongidan ham ekologik xavfsizlikni ta’minlash bo‘yicha nafaqat intilish, balki amaliy chora-tadbirlarni amalga oshirishga ham majbur bo‘lmoqda. Bunday global muammolarni bir o‘zi hal qilib bo‘lmasligini anglagan davlatlar xalqaro hamkorlik yo‘lida qadam tashlamoqda.
O‘zbekiston Respublikasi xalqaro hamkorlik samaradorligini oshirish zarurligini xalqaro kun tartibida faol ilgari surmoqda. Bunga O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti Shavkat Mirziyoyevning BMT Bosh Assambleyasining 80-sessiyasidagi nutqi yorqin misol bo‘la oladi.
Davlat rahbari iqlim o‘zgarishi masalasiga alohida to‘xtaldi. Darhaqiqat, iqlim o'zgarishi antropogen ta'sirning salbiy oqibatiga aylandi. Ochiq manbalarga ko'ra, 2024 yil insoniyat tarixidagi eng issiq yil sifatida tan olingan. Natijada, issiqxona gazlari kontsentratsiyasi ortib, quyosh issiqligini ushlab turadi va global isishga olib keldi. Shuning uchun bu davlatlar issiqxona gazlari chiqindilarini cheklash bo‘yicha o‘z sa’y-harakatlarini muvofiqlashtirishlari zarur (O‘zbekistonda shu yilning iyul oyida bu borada alohida qonun qabul qilingan edi). Xususan, O‘zbekistonning tashabbusi Parij kelishuvi maqsadlarini amalga oshirishga qaratilgan bo‘lib, unda yillik issiqxona gazlari chiqindilarini bosqichma-bosqich kamaytirish majburiyati bor.
Iqlim o'zgarishiga kelsak, iqlim migratsiyasining ortishi qayd etildi. Bu borada aniq xalqaro mexanizm va qonunchilik bazasini yaratish taklif etildi. Bizningcha, bu masala BMT shafeligida qabul qilingan xalqaro akt orqali hal qilinishi kerak. Bu muammo nafaqat ekologiya, balki ijtimoiy-iqtisodiy muammolar bilan ham bog'liq, chunki "iqlim migrantlari" oqimi bandlik, ijtimoiy ta'minot va moslashish bilan bog'liq boshqa muammolarni keltirib chiqarishi mumkin. Mamlakatlar iqlim migratsiyasining asosiy sabablarini bartaraf etishlari kerak: atrof-muhitga ta'sirni yumshatish uchun samarali choralar ko'rish, qulay yashash sharoitlarini yaratish va hokazo. Bu mexanizmlar yuqorida qayd etilgan xalqaro hujjat doirasida tartibga solinishi kerak.
An’anaga ko‘ra, O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti Orol dengizining qurishining salbiy oqibatlariga to‘xtaldi. Davlatimiz rahbari bu masalani BMTda bir necha bor ko‘targan (BMT Bosh Assambleyasining 72, 75, 76, 78-sessiyalarida Orolbo‘yi muammolari, Orol dengizining qurishi bilan bog‘liq ekologik vaziyat ko‘rib chiqildi). O‘zbekistonning sa’y-harakatlari bilan BMT Bosh Assambleyasi “Orolbo‘yi mintaqasini ekologik innovatsiyalar va texnologiyalar zonasi deb e’lon qilish to‘g‘risida”gi rezolyutsiyani qabul qildi. Barqaror ijtimoiy-iqtisodiy rivojlantirish, aholi bandligini ta’minlash, turmush darajasini oshirish bo‘yicha chora-tadbirlar rejasi va chora-tadbirlar dasturi amalga oshirilmoqda. O‘zbekistonda Orol dengizi ekotizimini tiklash bo‘yicha faol ish olib borilmoqda. So'nggi yillarda dengiz tubida umumiy 2 million gektar maydonga o'simliklar ekilgan. Birgina joriy yilning birinchi yarmida 701 gektar maydonda o‘rmonzorlar ekilib, 41 gektar maydonda ayvonlar barpo etildi. 2030-yilga borib butun hududning 80 foizigacha ko‘kalamzorlashtirish kutilmoqda. Umuman olganda, xalqaro hamjamiyatning e'tibori muhim. Orol dengizining qurishi natijasida har yili taxminan 150 million tonna tuz havoga ko'tariladi. Mutaxassislarning fikricha, bundan zarar nafaqat mintaqada, balki Antarktidada ham sezilmoqda.
Prezidentimiz ta’kidlagan asosiy masalalardan biri suv tanqisligidir. Ayni paytda dunyoda ikki milliarddan ortiq odam toza ichimlik suvidan mahrum. O‘zbekiston uchun suv tanqisligini bartaraf etish hayot-mamot masalasiga aylanib bormoqda. Shu munosabat bilan O‘zbekistonda Jahon suv forumini o‘tkazish taklif etildi. Forum suv inqirozini barqaror rivojlanish uchun jiddiy tahdid sifatida belgilashni taklif qiladi. Binobarin, innovatsion texnologiyalarni jahon miqyosida joriy etish bo‘yicha alohida yo‘l xaritasini qabul qilish taklif etilmoqda. Bu tashabbus muhim ahamiyatga ega, chunki suv tanqisligini birgalikda hal qilish, ayniqsa, transchegaraviy suvdan foydalanishda hal qiluvchi ahamiyatga ega. Xalqaro hamkorlik doirasidagi yagona yondashuv kelajakda suv tanqisligi oqibatlarini yumshatishga yordam beradi.
O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining tizimli taklifi keng xalqaro sheriklik to‘g‘risidagi Global shartnomani qabul qilishdir. Ushbu ixcham hujjat Barqaror rivojlanish maqsadlarini (SDG) mantiqiy amalga oshirishdir. Kompakt kelishuvlar, bilim va tajriba almashish, moliyaviy mexanizmlarni belgilash orqali ekologik muammolarni hal qilish imkonini beradi. Shartnoma shuningdek, atrof-muhit "global jamoat manfaati" degan yondashuvni mustahkamlaydi. Xalqaro hujjatlar odatda ijobiy xususiyatlarga va amaliy ta'sirga ega. Masalan, Ozon qatlamini buzuvchi moddalar bo'yicha Monreal protokoli muvofiqlashtirilgan global javob tabiiy jarayonlarning tiklanishiga olib kelishi mumkinligini ko'rsatdi. Tadqiqotlar shuni ko'rsatdiki, zararli chiqindilar kontsentratsiyasining kamayishi tufayli global radiatsiyaviy ta'sir bashorat qilinganidan besh yil oldin kamaydi.
Yuqoridagi takliflar ekologik xavfsizlik va farovonlikni ta’minlashda mamlakatlar o‘rtasidagi xalqaro hamkorlik nuqtai nazaridan muhim ahamiyatga ega. Bu mamlakatimiz uchun ham muhim. Zero, 2025-yil O‘zbekistonda “Atrof-muhitni muhofaza qilish va yashil iqtisodiyot yili” deb e’lon qilindi va tegishli Davlat dasturi qabul qilindi. Ushbu dastur maqsadlarini xalqaro tashabbuslar bilan birgalikda amalga oshirish barqarorlik va qulay muhitni ta’minlaydi.
Abdulaziz Rasulev, O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti huzuridagi Qonunchilik va huquqiy siyosat instituti akademik kotibi, yuridik fanlar doktori, professor
