O'zbekistonning Belgiya vektori
So‘nggi yillarda O‘zbekiston hozirgi geosiyosiy keskinlik va iqtisodiy beqarorlik sharoitida barqarorlikning muhim elementi sifatida Yevropa bilan munosabatlarning yangi konfiguratsiyasini jadal rivojlantirmoqda. O‘zbekiston bilan Yevropa davlatlari o‘rtasidagi aloqalar yildan-yilga kengayib, hamkorlik yo‘nalishlari kengayib borayotgani mamlakatimizda amalga oshirilayotgan islohotlarga xizmat qilmoqda.
Aloqalarning yangi tarixini shakllantirish
O‘zbekiston mustaqillikka erishganidan so‘ng uning Yevropa Ittifoqi bilan aloqalari ancha jadal rivojlandi. 1992-yilda Oʻzbekiston hukumati va Yevropa Ittifoqi komissiyasi oʻrtasida oʻzaro anglashuv memorandumi imzolandi, 1994-yilda Yevropa Ittifoqi bilan diplomatik munosabatlar oʻrnatildi.1996-yil iyun oyida imzolangan va 1999-yilda kuchga kirgan Sheriklik va hamkorlik toʻgʻrisidagi bitim (SHK) hamkorlikka asos boʻlib xizmat qildi. Biroq O‘zbekistonda demokratik islohotlar yetarli darajada olib borilmayotganligi sababli ma’lum vaqt davomida Yevropa davlatlari bilan o‘zaro hamkorlik muayyan qiyinchiliklarga duch keldi.
Shavkat Mirziyoyevning O‘zbekiston Prezidenti etib saylanishi bilan vaziyat tubdan o‘zgardi. 2017-yilda Yevropa komissiyasining xalqaro rivojlanish va hamkorlik bo‘yicha bosh direktori Stefano Manservisi Toshkentga tashrif buyurib, “YeI O‘zbekistonga strategik sherik sifatida qarashini” ta’kidlagan edi. Mamlakatda boshlangan keng ko‘lamli demokratik va iqtisodiy islohotlar ilgari hal qilib bo‘lmaydigan ko‘plab muammolarni tezkorlik bilan hal etish imkonini berdi. Majburiy mehnatga butunlay barham berildi, paxtachilik sohasidagi islohotlar paxta eksportidan butunlay voz kechish imkonini berdi.
O‘zbekistonda amalga oshirilayotgan islohotlar natijasida Yevropa davlatlari bilan munosabatlarning huquqiy asoslari ham jadal kengaydi. O‘zbekiston va Yevropa Ittifoqi avvalroq PCA doirasida bir-biriga eng qulay davlat rejimini taqdim etgan bo‘lsa, 2021-yil aprel oyida Yevropa Ittifoqi O‘zbekistonga Umumiy imtiyozlar tizimi (GSP+) bo‘yicha benefisiar maqomini berdi va 2022-yilda Kengaytirilgan sheriklik va hamkorlik to‘g‘risidagi yangi Bitim paraflandi.
O‘zbekistonda islohotlar boshlanishi bilan nafaqat ichki siyosat, balki xalqaro munosabatlar arxitekturasi ham tubdan o‘zgardi. Mintaqadagi qo‘shni davlatlar – Markaziy Osiyo davlatlari bilan yaqindan hamkorlik qilish ustuvor vazifaga aylandi va Yevropa davlatlari bilan faol hamkorlik hamkorlikning asosiy yo‘nalishi, so‘nggi yillarda izchil kengayib borayotgan vektor sifatida belgilandi.
Joriy yilning o‘zida tegishli tashriflar chog‘ida Fransiya, Italiya va Slovakiya bilan strategik hamkorlik aloqalari o‘rnatildi, Vengriya bilan strategik sheriklikni yanada kengaytirish masalalari muhokama qilindi. Bundan tashqari, O‘zbekiston Prezidenti Sloveniyaga, Italiya Bosh vaziri va Bolgariya Prezidenti O‘zbekistonga tashrif buyurdi.
Joriy yilning aprel oyi boshida Samarqand shahrida Shavkat Mirziyoyev raisligida bo‘lib o‘tgan “Yevropa Ittifoqi – Markaziy Osiyo” birinchi sammiti O‘zbekiston bilan Yevropa, shuningdek, Yevropa va butun Markaziy Osiyo o‘rtasidagi munosabatlarni mustahkamlashdagi muhim voqea bo‘ldi. Sammitda O‘zbekiston Markaziy Osiyo va Yevropa o‘rtasidagi mintaqaviy hamkorlikning yangi modelini ishlab chiqish bo‘yicha keng ko‘lamli tashabbuslarni taqdim etdi.
Bular sarmoyalarni himoya qilish va rag‘batlantirish bo‘yicha ko‘p tomonlama bitim tuzish; Markaziy Osiyo – Yevropa Ittifoqi qo‘shma Savdo palatasining ishga tushirilishi; kichik va o‘rta biznes va ayollar tadbirkorligi loyihalarini qo‘llab-quvvatlash bo‘yicha qo‘shma hududiy dasturni qabul qilish; yashil energiya, innovatsiyalar, transport, infratuzilma va qishloq xo‘jaligi sohalarida mintaqaviy loyihalarni ilgari surish uchun investitsiya platformasini ishga tushirish.
Samarqand sammiti juda samarali bo‘ldi. Ikki mintaqa oʻrtasida savdo, transport, energetika, raqamli aloqa, suv xoʻjaligi kabi sohalarda strategik sheriklik oʻrnatishni nazarda tutuvchi Qoʻshma deklaratsiya qabul qilindi. Yevropa Komissiyasi prezidenti Ursula fon der Leyen Yevropa Ittifoqi Global Gateway dasturi doirasida Markaziy Osiyo davlatlari uchun 12 milliard yevrolik sarmoya paketi tayyorlaganini ma’lum qildi.
Iqtisodiy hamkorlik traektoriyasi
So‘nggi yillarda O‘zbekistonda amalga oshirilgan chuqur demokratik o‘zgarishlar O‘zbekiston bilan Yevropa davlatlari o‘rtasidagi munosabatlarning sezilarli yaxshilanishiga olib keldi. Bundan tashqari, amalga oshirilayotgan iqtisodiy islohotlar O‘zbekiston iqtisodiyotining raqobatbardoshligini oshirdi, bu esa sarmoyadorlar va yevropalik biznes vakillarining O‘zbekiston bilan hamkorlikni kengaytirishga qiziqishini oshirdi.
Iqtisodiy o'zgarishlarning ko'rsatkichlari hayratlanarli. Masalan, so‘nggi sakkiz yilda O‘zbekiston yalpi ichki mahsuloti ikki baravar ko‘payib, 2024-yilda 115 milliard dollarni tashkil etgan bo‘lsa, 2017-yildan boshlab asosiy tarmoqqa yo‘naltirilgan investisiyalar hajmi oshdi. Kapital 240 milliard dollarni, shu jumladan xorijiy investitsiyalar hajmi 130 milliard dollardan oshdi. Valyuta zaxiralari O‘zbekiston tarixida birinchi marta 48 milliard dollardan oshdi. Lekin iqtisodiy islohotlarning eng ko'zga ko'ringan natijasi iqtisodiyotning tarkibiy o'zgarishi bo'ldi. 2017-2024-yillarda iqtisodiyotda sanoatning ulushi 20 foizdan 26 foizga, xizmat ko‘rsatish sohasining ulushi 44 foizdan 47 foizga oshdi. Xuddi shu davrda mehnat unumdorligi (xodimga to'g'ri keladigan yalpi ichki mahsulot) 45 foizga oshdi.
O‘zbekistonda amalga oshirilayotgan o‘zgarishlar natijasida ham o‘zbek, ham Yevropa biznesi uchun o‘zaro manfaatli hamkorlik uchun ko‘proq imkoniyatlar paydo bo‘ldi. Shunday qilib, 2017 yildan 2024 yilgacha: O‘zbekistonning Yevropa Ittifoqi bilan tovar ayirboshlash hajmi 2,4 barobarga oshib, 6,4 milliard dollarga, eksport hajmi 3,6 barobarga oshib, 1,7 milliard dollarga, import hajmi 2,2 barobarga oshib, 4,7 milliard dollarga yetdi. 2024-yilda Yevropa Ittifoqining O‘zbekiston tashqi savdosidagi ulushi umumiy savdoning 9,7 foizini, eksportning 6,3 foizini va importning 12 foizini tashkil etdi. Yevropa Ittifoqi Oʻzbekistonning savdo hamkorlari orasida Xitoy va Rossiyadan keyin uchinchi oʻrinni egalladi.
Bundan tashqari, xuddi shu davrda O‘zbekistonning umumiy eksportidagi YeI ulushi 3,8 foizdan 6,3 foizga o‘sdi. Bu o'sishning asosiy omili O'zbekistonning GSP+ benefitsiar guruhiga qo'shilishi bo'lib, u O'zbekiston tovarlariga taxminan 6200 tarif liniyalari bo'yicha Yevropa Ittifoqi bozoriga bojsiz kirish imkonini berdi. GSP+ imtiyozlaridan foydalanish huquqiga ega O‘zbekiston importining ulushi 59 foizni, imtiyozli foydalanish darajasi esa 84 foizga yetdi, bu esa imtiyozli foydalanishning yuqori darajasini ko‘rsatmoqda.
2024-yil yakuniga ko‘ra, O‘zbekistonning Yevropa Ittifoqiga eksportining asosiy qismini kimyo (52,1 foiz), to‘qimachilik, qora va rangli metall mahsulotlari, minerallar, oziq-ovqat mahsulotlari tashkil etdi. O‘zbekistonning Yevropa Ittifoqidagi savdo hamkorlari orasida birinchi o‘rinni Fransiya (eksportdagi ulushi 47,2 foiz), uchinchi o‘rinni Litva (10 foiz) va Latviya (6,9 foiz) egalladi. O‘zbekistonning Yevropa Ittifoqidan importi eksportidan sezilarli darajada oshib bormoqda, bu O‘zbekiston iqtisodiyotini texnologik modernizatsiya qilish zarurati bilan izohlanadi. O‘zbekistonning mashina, asbob-uskunalar va transport vositalari importining taxminan 16 foizi Yevropa Ittifoqi mamlakatlari hissasiga to‘g‘ri keladi.
O‘zbekistonning Yevropa Ittifoqi davlatlari bilan sarmoyaviy hamkorligi ham faol rivojlanmoqda. Xorijiy investitsiyalar va kreditlar hajmi (Yevropa Ittifoqi mamlakatlari moliya institutlarini hisobga olgan holda) 2024 yilda 77 foizga oshib, 4,1 milliard dollarni tashkil etdi (2023 yildagi 2,3 milliard dollarga nisbatan). Eng faol sarmoya kiritgan davlatlar Germaniya (1,37 milliard dollar), Niderlandiya (1,05 milliard dollar), Kipr (858,9 million dollar), Chexiya (137,8 million dollar), Italiya (99,8 million dollar), Shvetsiya (97,5 million dollar) bo‘ldi. Ayni paytda O‘zbekistonda Yevropa Ittifoqi kapitali ishtirokida 1000 ga yaqin korxona faoliyat yuritmoqda, investitsiya loyihalari umumiy hajmi 30 milliard yevroni tashkil etadi.
YeTTB so‘nggi yillarda investitsiya jarayonlarida muhim rol o‘ynadi, O‘zbekiston hozirda uning eng yirik benefitsiaridir. YeTTBning O‘zbekiston iqtisodiyotiga kiritgan jami sarmoyalari hozirda 5 milliard yevrodan oshadi, jumladan, 2024-yil oxirigacha taxminan 1 milliard yevro. Bankning asosiy moliyaviy yordami xususiy sektorga yo‘naltiriladi.
Shunday qilib, O‘zbekistondagi islohotlar Yevropa Ittifoqi bilan savdo-iqtisodiy hamkorlikning salmoqli salohiyatini kengaytirish va amalga oshirishning asosiy omiliga aylandi.
O'zbekiston - Belgiya
Bo‘lajak tashrif chog‘ida O‘zbekiston va Belgiya o‘rtasidagi munosabatlarni rivojlantirishga alohida e’tibor qaratish lozim. 1993 yilda Bryusselda O‘zbekiston elchixonasi ochilganidan so‘ng mamlakatlarimiz o‘rtasida diplomatik munosabatlar o‘rnatildi. 1996-yilda ikki tomonlama soliqqa tortishning oldini olish toʻgʻrisidagi shartnoma, 1998-yilda esa investitsiyalarni oʻzaro himoya qilish va ragʻbatlantirish toʻgʻrisida bitim imzolandi. Bu shartnomalar har ikki davlat investorlari uchun huquqiy kafolatlar beradi.
O‘zbekiston va Belgiya o‘rtasidagi ishbilarmonlik aloqalari faol islohotlar davrida faollashdi. 2019 va 2022-yillardagi tashriflar infratuzilma, energetika va raqamli iqtisodiyot uchun kun tartibini belgilab beradi. Joriy hajmlardan ko'ra muhimroq narsa uzoq muddatli hamkorlik uchun barqaror asosni tashkil etuvchi Yevropa Ittifoqi hamkorlari tomonidan islohotlarni tan olish va qo'llab-quvvatlashdir. 2024-yilda tovar ayirboshlash hajmi qariyb 62,3 million dollarni tashkil etdi, shundan O‘zbekiston eksporti 7,3 million dollarni, importi esa 55 million dollarni tashkil etdi. Mamlakatda Belgiya kapitali ishtirokidagi bir necha o‘nlab kompaniyalar, jumladan, 100 foiz ishtirok etgan kompaniyalar faoliyat yuritayotgan sarmoyaviy hamkorlik jadal rivojlanmoqda. Texnologiyalar ishga tushirilib, mahalliylashtirilmoqda. Jaga Climate Designers kompaniyasi isitish va ventilyatsiya tizimlari bo‘yicha qo‘shma korxonada ishtirok etmoqda, Picanol Group esa yuqori texnologiyali to‘qimachilik mashinalarini yig‘ishni mahalliylashtirmoqda. Belcolade va Prefamac brendlari keyinchalik mahalliylashtirish bilan shokolad ishlab chiqarishni tashkil qilishni o'rganmoqda.
Shu bilan birga, iqtisodiy o‘zaro hamkorlikning nisbatan oddiy darajasiga qaramay, qator sohalarda hamkorlikni kengaytirish uchun keng imkoniyatlar mavjud.
Belgiyaning farmatsevtika va biomedikal ishlanmalar ishlab chiqarishda Yevropadagi yetakchi mavqeini hisobga olib, Mavjud vaziyatni, shuningdek, O‘zbekistonda jadal rivojlanayotgan farmatsevtika bozorini hisobga olgan holda, farmatsevtika sohasida qo‘shma korxonalar yoki ishlab chiqarish klasterlarini tashkil etish mumkin, ularda Belgiyaning UCB kabi farmatsevtika kompaniyalari va Janssen Pharmaceutica bo‘linmalari ishtirok etishi mumkin.
O‘zbekistonda meva-sabzavot mahsulotlarini qayta ishlash bo‘yicha qo‘shma korxonalarni tashkil etish istiqbolli bo‘lib, asosiy e’tibor Belgiya logistika markazlari (Antverpen porti va ulgurji bozorlar) orqali Yevropa Ittifoqiga eksport qilishga qaratilgan. Potentsial hamkorlar orasida Greenyard yoki Puratos kabi kompaniyalar mavjud.
Belgiyada mavsumiy tanqislik davrida yangi mevalarning to'g'ridan-to'g'ri etkazib berilishi, xususan, kuz va qishda uzum, shuningdek, ekologik toza segmentdagi quritilgan sabzavotlar, ziravorlar va organik mahsulotlarni ko'paytirish mumkin. Yengil sanoatda Yevropa sifat va xavfsizlik talablariga javob beradigan holda tayyor trikotaj va maishiy to‘qimachilik mahsulotlari eksportini kengaytirish maqsadga muvofiq bo‘ladi. Ushbu potentsial Belgiyaga kiyim-kechak importi bilan qo'llab-quvvatlanadi, bu 2024 yilda taxminan 7,9 milliard dollarni tashkil etdi.
Asosiy cheklovlar logistika va standartlardir. Belgiya Yevropa Ittifoqining dengiz markazi sifatida faoliyat yuritadi, uning markazi Antverpenda joylashgan, O‘zbekistondan to‘g‘ridan-to‘g‘ri yo‘nalishlar cheklangan. Yaqin kelajakdagi ustuvorliklarga sifat va kuzatuvchanlik kafolatlariga ega bo'lgan tajriba ta'minot zanjirlari, sovuq zanjirli logistikani rivojlantirish, Evropa Ittifoqining texnik reglamentlari va sanitariya standartlariga muvofiq sertifikatlash, Benilyuks mintaqasida konsolidatsiya markazlaridan foydalanish va KO'K uchun savdoni moliyalashtirish vositalari kiradi. O'rta yo'lak bo'ylab yangi quruqlik aloqalari joriy etilgani sababli, xarajatlarni yoki etkazib berish vaqtlarini oshirmasdan, yuqori qo'shimcha qiymat bilan eksportni ishonchli tarzda oshirish mumkin bo'ladi.
Xulosa
Xulosa qilib aytganda, O‘zbekiston o‘z taraqqiyotining hozirgi bosqichida Yevropa Ittifoqi bilan iqtisodiy hamkorlikni yanada chuqurlashtirishdan manfaatdor. O‘zbekiston iqtisodiyotida amalga oshirilayotgan modernizatsiya va raqamli transformatsiya jarayonida Yevropa sarmoyasi va texnologiyalari, shuningdek, ta’lim, kadrlar tayyorlash va ilmiy tadqiqotlar sohasidagi Yevropa tajribasi bu jarayonlarda muhim rol o‘ynashi mumkin. O‘zbekiston ham sanoat mahsulotlari sifati yaxshilangani sari eksport hajmini oshirishdan manfaatdor.
Shu bilan birga, O‘zbekiston yosh, tez o‘sib borayotgan aholiga ega dinamik rivojlanayotgan bozordir. O‘zbekiston aholisi allaqachon 38 million kishiga yetdi, bu 2017-yilga nisbatan 18 foizga o‘sdi. Har yili 700 mingga yaqin iqtisodiy faol aholi mehnat bozoriga kirib keladi, bu esa iqtisodiyot uchun, jumladan, qo‘shma korxonalar uchun muhim ishchi kuchi hisoblanadi.
Mamlakatda qashshoqlikka qarshi kurash siyosati doirasida aholining turmush darajasi va daromadlari yaxshilanmoqda. Ilgari mamlakat aholisining uchdan bir qismi qashshoqlik chegarasida yashagan bo‘lsa, so‘nggi yillarda 7,5 million kishi qashshoqlikdan qutulgan. 2024-yilda qashshoqlik darajasi 8,9 foizga tushirilgan bo‘lsa, joriy yilda bu ko‘rsatkich 6 foizga yetishi kutilmoqda. Bu siyosatlar nafaqat ijtimoiy muammolarni hal qiladi, balki daromadlar va ichki talabning oshishiga olib keladi, Yevropa bizneslarining O‘zbekiston bozoriga kirishga qiziqishini oshiradi.
Shunday qilib, O‘zbekiston bilan Yevropa Ittifoqi va Belgiya o‘rtasidagi iqtisodiy hamkorlikni yanada chuqurlashtirish, shubhasiz, o‘zaro manfaatli jarayon bo‘lib, O‘zbekiston Prezidenti Shavkat Mirziyoevning Belgiyaga bo‘lajak tashrifi muvaffaqiyatli bo‘lishini oldindan belgilab beradi. Erishilgan kelishuvlar barqaror energetika va infratuzilma, Markaziy Osiyo va Yevropa oʻrtasidagi transport va texnologiya aloqalarini mustahkamlash boʻyicha qoʻshma loyihalarni ilgari surishi kutilmoqda. Yevropa O‘zbekistonning uzoq muddatli rivojlanishi va modernizatsiyasi uchun asosiy hududga aylanishi mumkin.
Obid Hakimov,
Iqtisodiy tadqiqotlar va islohotlar markazi direktori
