Farg‘ona vodiysi – umumiy qadriyatlar va madaniy yaqinlashuv maydoni
Forum O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti huzuridagi Strategik va mintaqalararo tadqiqotlar instituti (ISRS) tomonidan Qirg‘iziston va Tojikistondan kelgan hamkasblar bilan hamkorlikda, milliy va xalqaro tashkilotlar ko‘magida tashkil etilmoqda.
Ushbu noyob, keng ko‘lamli tadbir yetakchi ekspertlar, tadqiqotchilar, jamoat arboblari, xalqaro tashkilotlar vakillarini birlashtirib, Markaziy Osiyoning aholi zich joylashgan va madaniy jihatdan boy mintaqalaridan biri – Farg‘ona vodiysining rivojlanish istiqbollarini muhokama qiladi.
Mazkur forumda MDH, Osiyo, Yevropa va Amerikaning nufuzli tahlil markazlari ekspertlari, ilmiy doiralar, ishbilarmon doiralar, fuqarolik jamiyati vakillari, mintaqadagi yoshlar yetakchilari ishtirok etadi. Shuningdek, BMT, ShHT, MDH, CICA, Yevropa Ittifoqi, YXHT kabi xalqaro tashkilotlarning yuqori martabali vakillari ishtirok etishi kutilmoqda. Taklif etilgan ishtirokchilar orasida taniqli tinchlikparvar tashkilotlar bor: Germaniyaning Berghof fondi, Finlyandiyaning Martti Ahtisaari tinchlik fondi, Shveytsariyaning PeaceNexus, Stokgolm xalqaro tinchlik tadqiqot instituti (SIPRI) va boshqalar.
Forumda 300 dan ortiq kishi, jumladan, Markaziy Osiyo davlatlaridan 150 ga yaqin va MDH, Osiyo, Yevropa va Amerikadan 50 dan ortiq kishi ishtirok etadi.
Mutaxassislarning fikricha, Forum O‘zbekiston Prezidenti Shavkat Mirziyoyevning BMT Bosh Assambleyasining 80-sessiyasida Markaziy Osiyoni tinchlik, yaxshi qo‘shnichilik va sheriklik makoniga aylantirish borasidagi qarashlarini tasdiqlaydi.
Darhaqiqat, O‘zbekiston rahbari ta’kidlaganidek, mintaqada Yangi Markaziy Osiyoni shakllantirish jarayoni boshlandi. Chegaralar yopiqligi, hal etilmagan nizolar, ziddiyatlar davri o‘tmishda qolib, mintaqamiz o‘zining hamjihatligi, barqarorligi, o‘ziga xosligi ortib borayotgani tufayli mustaqil sub’ekt sifatida xalqaro munosabatlar tizimidan tobora mustahkam o‘rin egallab bormoqda.
Joyni tanlash ham tasodif emas. Farg‘ona vodiysi uch davlat – O‘zbekiston, Qirg‘iziston va Tojikistonning hayot rishtalari kesishgan noyob hududdir. Ular o‘rtasida munosabatlar o‘rnatgan ishonch, muloqot va hamkorlik muhiti O‘zbekiston Prezidenti Shavkat Mirziyoyevning yaxshi qo‘shnichilik siyosatining yorqin ifodasidir.
Ta’kidlash joizki, vodiy ming yillar davomida o‘ziga xos tarixiy va madaniy o‘ziga xoslikni – umumiy qadriyatlar tizimi, o‘xshash turmush tarzi, mehnatga hurmat va chuqur ildiz otgan mehmondo‘stlik an’analariga ega bo‘lgan savdo yo‘llari, g‘oyalar va xalqlarning chorrahasi bo‘lib kelgan. Ko'p millatli bo'lishiga qaramay, aholini umumiy xotira, til qarindoshligi va iqtisodiy aloqalar birlashtiradi.
Bu yerda tog‘lar va daryolar orasida asrlar davomida o‘ziga xos madaniy kod shakllanib, mintaqa xalqlarini umumiy qadriyatlar asosida birlashtirgan. Shunday qilib, Farg‘onaning Davan davlati, xususan, unumdor yerlari, mustahkam mudofaasi, qimmatbaho otlari bilan mashhur bo‘lgan Oqsikent va Mingtepa shaharlari haqidagi ishoralar qadimgi Xitoy yilnomalarida miloddan avvalgi II asr oxirlarida uchraydi. Oʻrta asrlarda M.M.V.Monaronning yetakchi viloyatlaridan biri boʻlgan. Vodiyning turli tsivilizatsiyalar markazi sifatidagi qadimiy tarixi bronza va ilk temir davri manzilgohlari qoldiqlarida, shuningdek, o‘rta asr yodgorliklarida yaqqol namoyon bo‘ladi.
Xan sulolasi tarixchisi Sima Tsyan Fargʻona aholisi haqida oʻz maʼlumotlarida shunday taʼkidlagan edi: “Xalq yerlarda yashaydi, dalalar haydaydi, sholi va bugʻdoy yetishtiradi... Aholi uylarda, mustahkam shaharlarda yashaydi; “Bu hududda yetmish va undan ortiq kattalikdagi turli shaharlar bor...”.
Oʻrta asr arab geograflari Fargʻonani koʻplab shahar va qishloqlar joylashgan, oʻnlab, yuzlab aholi punktlariga boʻlingan “mamlakat” deb atashadi. Odamlar shaharda ham, qishloqda ham yashaydi; atrofi dasht va togʻlar, yaylovlar va sugʻorma dehqonchilikdir.
Darhaqiqat, Qo‘qon, Xo‘jand, O‘sh, Marg‘ilon kabi shaharlar asrlar davomida hunarmandchilik, savdo va maorif markazlari bo‘lib kelgan. Bu yerdan Buyuk Ipak yoʻli karvonlari oʻtgan, bu yerda ilk madrasalar barpo etilgan, Fors, Xitoy, Hindiston, arab dunyosidan gʻoyalar yetib kelgan.
Farg‘ona vodiysi tarixan qadimgi yunon, baqtriya, parfiya, xitoy va islom sivilizatsiyalari chorrahasida joylashgan hududdir. Aynan mana shu chorraha vodiyni madaniy almashinuvning o'ziga xos nuqtasiga aylantirgan va u bugungi kunda ham seziladi: tilda, an'analarda, oshxonada va me'morchilikda.
Mutaxassislarning ishonchi komilki, Farg‘ona vodiysi xalqlari yagona tarixiy-tsivilizatsiyaviy hamjamiyatni ifodalaydi va bu shunchaki diplomatik formula emas, bu ko‘p asrlik siyosiy, iqtisodiy va gumanitar hamkorlik natijasida shakllangan haqiqatdir.
Bu turli madaniyatlarning yonma-yon yashashi nafaqat mumkin, balki samarali ekanligining jonli isbotidir. Bu erda nafaqat an'analar saqlanib qolmoqda, balki o'zaro ta'sirning yangi shakllari ham paydo bo'lmoqda - umumiy bayramlardan tortib, transchegaraviy tashabbuslargacha. Aslida, mintaqa Farg‘ona vodiysi sivilizatsiyalararo muloqot g‘oyasi hayotga tatbiq etilayotgan madaniy yaqinlashuvning o‘ziga xos laboratoriyasiga aylandi.
Boy tarixiy-madaniy merosga, aholi zichligi va ulkan iqtisodiy salohiyatiga ega mintaqa barqaror rivojlanish, ekologik xavfsizlik va transchegaraviy hamkorlik masalalariga alohida e’tibor qaratishni talab qiladi.
Tinchlik, o'zaro ishonch va taraqqiyot yo'lida kelishilgan harakatlar va ochiq muloqot ayniqsa muhim ahamiyatga ega.
Shu bois Forum dasturida iqtisodiyotdan tortib, madaniyatgacha bo‘lgan keng ko‘lamli dolzarb masalalar o‘rin olgan.
• Mintaqaviy muloqot va ishonchni mustahkamlash;
• barqarorlik va barqaror rivojlanishni birgalikda ta'minlash;
• vodiyning iqtisodiy va sarmoyaviy salohiyatini ochish;
• madaniy-gumanitar aloqalarni rivojlantirish;
• Transformatsiya jarayonlarida fuqarolik jamiyati, yoshlar va xususiy sektor ishtirokini kengaytirish.
Mavjud muammolarni qanday imkoniyatlarga aylantirish va mintaqaviy hamkorlikni tinchlik va farovonlik uchun mustahkam platformaga aylantirishga alohida e’tibor qaratiladi.
Bu yerda Farg‘ona vodiysi o‘zining yetukligini ko‘rsatadi. Aynan mana shu umumiy tarixiy va madaniy asos mintaqa mamlakatlariga muloqotni noldan emas, balki mavjud ishonch asosida qurish imkonini beradi.
Bugungi kunda Farg‘ona vodiysi nafaqat tarixiy-madaniy ramz, balki barqaror rivojlanish va iqtisodiy hamkorlikni ta’minlovchi strategik mintaqadir. Birgalikda transport va energetika loyihalari, transchegaraviy bozorlar va raqamli tashabbuslar mintaqani faol o'sish zonasiga aylantiradi.
Farg‘ona tinchlik forumi desak xato bo‘lmaydi
nafaqat munozaralar uchun platforma bo‘libgina qolmay, balki butun mintaqa manfaatiga yo‘naltirilgan g‘oyalar, sa’y-harakatlarni birlashtirish va loyihalarni olg‘a suruvchi doimiy mexanizmga aylanadi.
Forum tashkilotchilari taʼkidlaganidek, Fargʻona vodiysi misoli nafaqat siyosiy barqarorlik, balki chuqur madaniy-gumanitar ishlar ham zarur boʻlgan dunyoning mojarodan keyingi mintaqalari uchun namuna boʻlishi mumkin. Bu yerda umumiy tarixiy va madaniy meros tinchlik va taraqqiyotning poydevori bo‘lib xizmat qiladigan o‘zaro hamkorlikning real mexanizmlari yaratilmoqda.
Shu nuqtai nazardan, Farg‘ona vodiysida yagona do‘stlik, yaxshi qo‘shnichilik va barqaror rivojlanish makonini shakllantirishga da’vat etuvchi kommyunike qabul qilinishi forumdan kutilayotgan natijalardan iborat ekanligi alohida dolzarbdir.
Forumga tayyorgarlik chog‘ida o‘tkazilgan muhokamalar Farg‘ona vodiysi o‘tmish ilhomlantirgan, buguni birlashadigan, kelajak tinchlik va hamkorlik qadriyatlariga qurilgan makon ekanligini allaqachon namoyon etdi.
Mojarolar odatiy holga aylanib, jahon hamjamiyati barqaror hamkorlikda yashashning yangi modellarini izlayotgan bugungi dunyoda Farg‘ona Tinchlik forumi bitta javobni taklif qiladi: tinchlik ishonchdan, ishonch ochiq muloqotdan boshlanadi.
Farg‘ona shunchaki xaritadagi koordinatalar emas, balki hurmat-ehtirom muloqot tiliga, do‘stlik qo‘shnichilik poydevoriga, madaniy rang-baranglik esa birlik kuchiga aylangan makondir.
Alisher Sabirov, tarix fanlari doktori,
Nizomiy nomidagi milliy pedagogika professori
O'zbekiston universiteti,
Shensi dotsenti
Pedagogika universiteti (XXR)
