Markaziy Osiyo va Yaponiya o‘rtasidagi strategik sheriklik yangi sharoitda
Taʼkidlash joizki, boʻlajak sammit 2004-yilda tashkil etilgan “Markaziy Osiyo + Yaponiya” muloqotining 20 yilligiga bagʻishlanadi.Bugungi kunda “Quyoshchi mamlakat” Markaziy Osiyo davlatlari bilan munosabatlarni har tomonlama oʻzaro manfaatli rivojlantirishni ustuvor vazifa sifatida ilgari surmoqda. Mintaqaning strategik ahamiyatini e’tirof etish Yaponiyaning 2023-yilga mo‘ljallangan “Diplomasi moviy kitobi”da ham o‘z aksini topgan bo‘lib, unda Markaziy Osiyo o‘zining eng muhim tashqi siyosat sohalaridan biri sifatida belgilangan.
Voqealarning bunday rivojlanishi O‘zbekiston Prezidenti Shavkat Mirziyoyevning Markaziy Osiyoni birlashtirishda sifat jihatidan yangi bosqichni boshlab bergan konstruktiv tashqi siyosat kursi bilan bog‘liq. Pragmatik siyosiy yo‘nalish nafaqat mintaqaning xalqaro maydondagi subyektivligini kuchaytirdi, balki mintaqaviy tahdidlarni zararsizlantirish bo‘yicha tizimli jamoaviy ish olib borish uchun qulay shart-sharoit yaratdi.
Bugungi Markaziy Osiyo yirik davlatlararo loyihalarni (savdo, transport, energetika) amalga oshirish uchun moʻljallangan hudud boʻlib, xorijiy sarmoyalarning dinamik oqimi va global institutlar bilan faol hamkorlik qiladi. Natijada biz mintaqaning geosiyosiy ahamiyati ko‘p karra ortib borayotganiga guvoh bo‘lib, jahon davlatlarining diqqatini tortmoqdamiz.
O‘z navbatida, Markaziy Osiyo davlatlari Yaponiyani strategik ahamiyatga ega hamkor sifatida ko‘radi, uning muhim ishtiroki mintaqaviy barqarorlikni mustahkamlash va barqaror iqtisodiy rivojlanishni ta’minlashda muhim ahamiyatga ega. Ushbu pozitsiya bir qator asosiy omillarga bog'liq:
birinchidan, Yaponiya Markaziy Osiyo mamlakatlari mustaqillikka erishgan dastlabki kunlardanoq infratuzilma loyihalarini amalga oshirish va OECD, YeTTB, OTB, CAREC kabi xalqaro tashkilotlar va moliya institutlari bilan samarali hamkorlik qilish, shuningdek, yirik infratuzilma loyihalarini amalga oshirish orqali ularga oʻz iqtisodiyotlarini rivojlantirishda koʻmak koʻrsatmoqda. Yaponiya ishtiroki deyarli barcha muhim tarmoqlarni qamrab oldi - suv ta'minoti va kanalizatsiya tizimlaridan tortib aeroportlar, issiqlik elektr stansiyalari va temir yo'llargacha. Shuningdek, maktablarni rekonstruksiya qilish, shifoxonalarni tibbiy asbob-uskunalar bilan jihozlash, biznes va qishloq xo‘jaligi bo‘yicha mutaxassislar tayyorlashga ko‘mak berildi;
ikkinchidan, Yaponiya siyosatining mintaqadagi asosiy farqi shundaki, Tokio teng huquqlilik, oʻzaro hurmat va sheriklar manfaatlarini hisobga olish tamoyillariga asoslanadi, bunda asossiz siyosiy shartlar qoʻyiladi. Bunday yondashuv Yaponiyaga “yashirin niyatlarsiz uzoq qo‘shni” sifatida ishonch muhitini yaratdi, uning ishtiroki hukmronlik istagi sifatida emas, balki mintaqaning suveren rivojlanishiga hissa qo‘shishning samimiy istagi sifatida qabul qilinadi;
uchinchidan, mubolag'asiz, jahonda yetakchilardan biri hisoblangan Yaponiyaning ilmiy-texnik bazasi zamonaviy voqelikda alohida ahamiyatga ega. Markaziy Osiyo mamlakatlarida iqtisodiyotni modernizatsiya qilish va innovatsiyalarga o‘tish borasida amalga oshirilayotgan islohotlarni hisobga oladigan bo‘lsak, Yaponiya tajribasi va texnologiyasi muhim ahamiyat kasb etadi. Va bu yerda gap nafaqat texnologiyalar transferi, balki kompleks bilimlarni uzatish, jumladan, kadrlar tayyorlash, institutsional muhitni yaratish va innovatsion madaniyatni yaratish haqida bormoqda.
Shu nuqtai nazardan, Yaponiya Markaziy Osiyoda davlat institutlarini modernizatsiya qilish, infratuzilmani rivojlantirish va qulay ishbilarmonlik muhitini yaratishga o‘z sa’y-harakatlarini yo‘naltirgan holda Rivojlanishga rasmiy yordam ko‘rsatuvchi eng yirik tashkilot ekanligini ta’kidlash muhimdir. Hamkorlik yillari davomida Yaponiya bozor iqtisodiyoti, demokratik boshqaruvni rivojlantirish, ta’lim va sog‘liqni saqlash tizimini takomillashtirishga qaratilgan islohotlarni qamrab olgan ko‘plab loyihalarni amalga oshirdi.
Biroq, yaponcha yondashuvning eng ta'sirli jihati - bu uzoq muddatli rivojlanishning asosi sifatida inson resurslariga urg'u berishdir. O‘zbekiston, Qirg‘iziston va Qozog‘istondagi Yaponiya markazlarida o‘quv dasturlari biznes yuritish asoslaridan tortib, yapon menejmentigacha bo‘lgan barcha narsalarni qamrab oldi.
Yosh liderlar dasturi doirasida 2024-yilgacha Yaponiya universitetlarida 911 nafar mutaxassis tayyorlandi. Bugungi kunda ushbu bitiruvchilar Yaponiya va Markaziy Osiyo davlatlari o‘rtasidagi aloqalarni chuqurlashtirishga, strategik yo‘nalishning uzluksizligini ta’minlashga hissa qo‘shmoqda;
toʻrtinchidan, Yaponiya Markaziy Osiyoni yaxlit yondashuvni talab qiluvchi makon sifatida tan olgan birinchi yirik davlat boʻldi. 2004 yilda Tokio mintaqaviy hamkorlik va Markaziy Osiyoning mustaqil rivojlanishiga yordam beradigan “Markaziy Osiyo – Yaponiya” muloqot formatini yaratish tashabbusini ilgari surgan edi.
Ushbu yondashuvning ko'rinishi uning qasddan moslashuvchanligi edi. Har bir uchrashuvda muayyan muammolarni hal qilishga alohida e’tibor qaratildi iqtisodiy masalalar - chegara va suv xo'jaligidan tortib, iqtisodiyotni diversifikatsiya qilish va mintaqaviy xavfsizlikni ta'minlashgacha. Va bularning barchasi og'ir majburiyatlar va qattiq shartnoma tuzilmalarisiz sodir bo'ldi.
Ushbu model shu qadar samarali bo'lib chiqdiki, keyinchalik uni boshqa global o'yinchilar, jumladan, Evropa Ittifoqi, Janubiy Koreya, AQSh, Xitoy va Rossiya ham qabul qildi. Yaponiya tashabbusining muvaffaqiyati mintaqa davlatlarining suverenitetini hurmat qilgan holda muayyan muammolarni amaliy hal etishga qaratilgan tanlangan strategiyaning to‘g‘riligini tasdiqlaydi.
Yuqoridagilardan kelib chiqib, Markaziy Osiyo mamlakatlari va Yaponiya oʻrtasidagi hamkorlikni yanada rivojlantirishning istiqbolli yoʻnalishlari quyidagilar boʻlishi mumkin:
Birinchidan, xalqaro tashkilotlar doirasida umumiy manfaatlar va tashabbuslarni ilgari surish.
Hamkorlik yillari davomida BMT doirasida bir-birini qoʻllab-quvvatlash boʻyicha ilgʻor amaliyot shakllangan. Xususan, Oʻzbekiston Yaponiyaning BMTning turli tuzilmalariga aʼzolikka nomzodini 40 martadan ortiq qoʻllab-quvvatlagan. Oʻz navbatida, Tokio Oʻzbekistonning 2021-2023-yillarda BMT Inson huquqlari kengashiga, shuningdek, 2023-yilda YUNVTO Bosh Assambleyasining 25-sessiyasi oʻtkaziladigan joy sifatida Samarqand shahriga saylanish uchun nomzodini qoʻllab-quvvatladi.
Bundan tashqari, Yaponiya tomoni O‘zbekiston tashabbusi bilan qabul qilingan BMT Bosh Assambleyasining mintaqaviy masalalar bo‘yicha 5 ta rezolyutsiyasi (“Markaziy Osiyoda yadro qurolidan xoli hudud”, “Markaziy Osiyo mintaqasida tinchlik, barqarorlik va barqaror rivojlanishni ta’minlash bo‘yicha mintaqaviy va xalqaro hamkorlikni mustahkamlash”, “Orolbo‘yi mintaqasini ekologiya va texnologiyalar sohasida parlament rolini oshirish zonasi deb e’lon qilish”) hammualliflari qatorida bo‘ldi. Barqaror rivojlanish maqsadlariga erishish”).
Yaponiya, shuningdek, BMTning Narkotiklar va jinoyatchilik bo‘yicha boshqarmasining mintaqaviy tashabbuslarini amalga oshirishda yordam beradi. Xususan, uning ishtirokida narkotik moddalarning noqonuniy aylanishi va transmilliy uyushgan jinoyatchilikka qarshi kurashish, chegara nazorati sohasida hamkorlikni mustahkamlashga qaratilgan transchegaraviy hamkorlik loyihalari amalga oshirildi.
Shuningdek, Yaponiyaning ilg‘or bilimlari, texnik salohiyati va moliyaviy resurslarini BMTning Orolbo‘yi mintaqasi bo‘yicha inson xavfsizligi bo‘yicha ko‘p sheriklik trast fondi faoliyatiga jalb etish ham qiziqish uyg‘otadi. Aytgancha, Yaponiya ushbu tashabbusni ishlab chiqishda faol ishtirok etdi.
Ikkinchidan, transport aloqasi. Markaziy Osiyoning geostrategik joylashuvi Yevropa va Osiyoning “choragi”da mintaqani transport va logistika imkoniyatlari jihatidan jozibador qiladi. Keng ko‘lamli transport-kommunikatsiya tizimini shakllantirish bo‘yicha hamkorlik 2050-yilga borib, BMT hisob-kitoblariga ko‘ra, dunyoda yuk tashishga bo‘lgan talab 3 barobar oshishini hisobga olib, Markaziy Osiyoning tranzit salohiyatini to‘liq ro‘yobga chiqarish imkonini beradi.
Bu tendentsiya dengizga chiqish imkoni bo'lmagan Markaziy Osiyo mamlakatlari uchun bevosita muammo bo'lib, dengiz logistikasi asrlar davomida jahon savdosining asosiy elementi bo'lib kelganligi bilan izohlanadi. Statistik ma'lumotlarga ko'ra, bugungi kunda dengiz transporti jahon savdosining 80% dan ortig'ini tashkil qiladi. Bundan tashqari, Markaziy Osiyo mamlakatlarida yuk tashish xarajatlarining ulushi tovarlarning yakuniy tannarxining 50 foizini tashkil etadi, bu jahon o'rtacha ko'rsatkichidan deyarli 5 baravar yuqori - 11 foiz.
Shu fonda Markaziy Osiyo mamlakatlari va Yaponiya o‘rtasida temir yo‘l va avtomobil yo‘llarini qurish va modernizatsiya qilish, bojxona punktlarini raqamlashtirish, logistika markazlarini yaratish borasidagi yaqin hamkorlik ayniqsa dolzarb bo‘lib bormoqda, bu esa Markaziy Osiyoning transport-tranzit salohiyatini to‘liq ochib berish imkonini beradi.
Uchinchidan, muhim mineral resurslar sohasida hamkorlik. Oʻrta Osiyoda marganets rudasining jahon zahiralarining 39%, xromning 31%, qoʻrgʻoshinning 20%, ruxning 13%, titanning 9%i mavjud. Markaziy Osiyo davlatlari bilan yaqin hamkorlik Yaponiyaga foydali qazilmalar manbalarini diversifikatsiya qilish va yetkazib berish zanjiridagi uzilishlarning oldini olish imkonini beradi. Ochiq manbalarga ko'ra, Yaponiya birgina 2022 yilda 628 million dollarlik noyob tuproq metallarini import qilgan.
Shunga ko‘ra, to‘liq qo‘shilgan qiymat zanjirini yaratgan holda resurs bazasini chuqur qayta ishlash uchun yuqori sifatli investisiyalar va zamonaviy yapon texnologiyalarini jalb qilish Markaziy Osiyoning jadal rivojlanishini ta’minlashning muhim mezoniga aylanadi.
To'rtinchidan, iqlim o'zgarishiga qarshi kurash. Markaziy Osiyo iqlim o'zgarishining salbiy ta'siriga eng ko'p moyil bo'lgan mintaqalar qatoriga kiradi. Xususan, Jahon banki hisob-kitoblariga ko‘ra, agar 21-asr oxiriga borib hozirgi sur’atlarda dunyoda o‘rtacha harorat Selsiy bo‘yicha 4 darajaga ko‘tarilsa, Markaziy Osiyoda bu ko‘rsatkich 7 darajani tashkil etadi.
Natijada 300 ta baland tog‘li ko‘llarning tabiiy to‘g‘onlari yaxlitligini buzish uchun old shart-sharoitlar yaratilmoqda. Mutaxassislarning hisob-kitoblariga ko‘ra, o‘rtacha yillik harorat 2-4 darajaga oshishi bilan mintaqadagi tog‘ muzliklari hajmi 78 foizgacha qisqarishi mumkin.
Yuqoridagilarni hisobga olgan holda, energiya samaradorligi, suvni tejash va qayta tiklanadigan energiya sohasida yapon texnologiyalarini taqdim etish yordam beradi. Markaziy Osiyo barqarorligini mustahkamlash. Yaponiya mintaqa tabiiy resurslari yashil texnologiyalar uchun global ta'minot zanjirida muhim rol o'ynashini tan olib, toza va qayta tiklanadigan energiya sektoriga katta miqdorda sarmoya kiritmoqda. Yaponiyaning tabiiy ofatlarni kuzatish uchun radar sun’iy yo‘ldoshlari yordamida ilovalarni ishlab chiqish tajribasi, shuningdek, zilzilaga moyil mintaqa uchun muhim bo‘lgan qat’iy zilzilaga chidamli qurilish standartlari alohida qiziqish uyg‘otadi. Ushbu texnologiyalar minglab odamlarning hayotini saqlab qolishi va katta iqtisodiy zararning oldini olishi mumkin.
Beshinchidan, qashshoqlikni kamaytirish bo'yicha hamkorlikni yo'lga qo'yish. Bugungi kunda Markaziy Osiyo dunyodagi demografik jihatdan eng tez rivojlanayotgan hududlardan biridir. BMT ma'lumotlariga ko'ra, 2030 yilga borib mintaqa aholisi 100 million kishiga etadi, bu uning iste'mol bozori nuqtai nazaridan ahamiyatini oshiradi.
Shu nuqtai nazardan, yangi ish o‘rinlarini yaratish masalasi dolzarb bo‘lib qolmoqda, bu esa JICA ko‘magida 2017-yilda Markaziy Osiyo mamlakatlarida boshlangan “bir qishloq, bir mahsulot” dasturini davom ettirishni muhim qiladi.
Markaziy Osiyoda siyosiy va ijtimoiy barqarorlik oshgani sayin, Yaponiyaning ishtiroki tabiati an’anaviy rivojlanish yordamidan murakkabroq, texnologiyaga yo‘naltirilgan loyihalarga o‘zgarib bormoqda. Yaponiya hamkorligini rivojlantirishning asosiy vositasi bo'lgan JICA roli asta-sekin Yaponiya xalqaro hamkorlik banki (JBIC) kabi institutlarning ishtiroki bilan to'ldirilib, yirikroq tijorat loyihalarini qo'llab-quvvatlamoqda. O‘zaro munosabatlarning yangi dinamikasini JBIC va O‘zbekiston Transport vazirligi o‘rtasidagi o‘zaro anglashuv memorandumi, shuningdek, Sojitz korporatsiyasi kabi kompaniyalarning yuqori texnologiyali sohalarda o‘sib borayotgan hamkorligi misolida ko‘rish mumkin. Yordamning bunday o'zgarishi yapon kompaniyalari nafaqat o'z hissalarini qo'shadigan, balki mintaqaning iqtisodiy rivojlanishining to'liq ishtirokchisiga aylangan yanada rivojlangan va o'zaro manfaatli hamkorlikka o'tishni ko'rsatadi.
Umuman olganda, Markaziy Osiyoda kuzatilayotgan mintaqaviy hamkorlikning sifat jihatidan yangi bosqichi Yaponiya tashqi siyosatining Markaziy Osiyo vektorini faollashtirish uchun kuchli katalizator bo‘lib xizmat qildi. Bunday sharoitda mintaqa teng huquqli va o‘zaro manfaatli sheriklik uchun ochiqligini namoyish etishda davom etmoqda va Yaponiya uni rivojlantirishdagi ishtirokini kengaytirishga tayyor. Markaziy Osiyo bugungi kunda xalqaro munosabatlarning faol sub'ekti bo'lib, o'z kun tartibini shakllantirishga va milliy manfaatlardan kelib chiqqan holda hamkorlar tanlashga qodir.
Shubhasiz, joriy yilning 19-20 dekabr kunlari bo‘lib o‘tadigan sammit. Tokioda hamkorlikning “dag‘ilmagan” ufqlarini belgilovchi platformaga aylanadi va zamonaviy sharoitda Markaziy Osiyo va Yaponiya o‘rtasida strategik sheriklikning yangi sahifasini ochish uchun barcha shart-sharoit yaratadi.
Baxtiyor Mustafoyev,
Strategiya instituti direktori oʻrinbosari
va mintaqalararo tadqiqotlar
O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti huzurida
Baxromjon Sotiboldiyev,
strategik institutida kafedra mudiri
va mintaqalararo tadqiqotlar
O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti huzurida
